Home Home » Sách » Binh Pháp Tôn Tử Và hơn 200 Trận đánh nổi tiếng trong lịch sử Trung Quốc

Binh Pháp Tôn Tử Và hơn 200 Trận đánh nổi tiếng trong lịch sử Trung Quốc

10/24/2016
Binh Pháp Tôn Tử
Và
hơn 200 Trận đánh nổi tiếng trong lịch sử Trung Quốc


THIÊN I : MƯU KẾ
Chiến tranh là đại sự của quốc gia. Nó liên quan đến sự sống còn của quân dân, sự tồn vong của đất nước, cho nên không thể không suy xét kỹ lưỡng.
Bởi thế, phải thông qua việc phân tích 5 phương diện địch ta mà xem xét tình thế thắng bại của cuộc chiến. 5 phương diện ấy, 1 là Chính trị, 2 là Thiên thời, 3 là Địa lợi, 4 là Tướng lĩnh, 5 là Pháp chế.
Chính trị làm sao cho dân cùng ý nguyện với vua, từ đó có thể kêu gọi họ vì vua mà chết, vì vua mà sống, không sai tấc lòng.
Thiên thời là chỉ ngày đêm, mưa nắng, nóng lạnh, sự biến đổi thời tiết bốn mùa.
Địa lợi là chỉ hình thế cao thấp của đất, đường xa lối gần, điều kiện hiểm trở, bằng phẳng, rộng hẹp, sinh địa, tử địa. v.v..
Tướng lĩnh là chỉ mưu trí, thành tín, nhân từ, dũng cảm, nghiêm minh.
Pháp chế là chỉ cách tổ chức biên chế quân đội, quản lý tướng sĩ, quân nhu.
Phàm 5 phương diện đó, tướng soái không thể không biết. Hiểu biết rõ thì giành phần thắng, không biết rõ thì không thể giành phần thắng.
Cho nên phải thông qua so sánh 7 tình huống đôi bên để xác định sự thắng bại của chiến cuộc. 7 tình huống đó là: Chúa bên nào có chính nghĩa? Tướng lĩnh bên nào có tài năng? Bên nào giành được thiên thời địa lợi? Pháp lệnh bên nào được chấp hành triệt để ? Vũ khí trang bị bên nào tốt hơn? Sĩ tốt bên nào được huấn luyện thành thạo? Thưởng phạt bên nào công minh? Căn cứ vào đó, ta đủ đoán biết ai thắng ai bại.
Nếu biết nghe theo mưu kế của ta, dụng binh tất thắng, ta lưu lại. Nếu không nghe theo mưu kể của ta, dụng binh ắt bại, ta bỏ đi.
Đã nghe theo mưu kế hay tức là đã tạo nên lợi thế, làm điều kiện bổ trợ ở bên ngoài. Nói lợi thế, tức là mượn điều kiện có lợi cho mình, linh hoạt ứng biến, nắm chắc quyền chủ động tác chiến.
Dùng binh nên theo nguyên tắc giả trá. Cho nên có thể đánh mà làm bộ không thể đánh; muốn đánh mà làm bộ không cần đánh; muốn đến gần mà làm như lùi ra xa; muốn lùi ra xa mà làm bộ tới gần; địch tham lợi thì dùng lợi nhỏ mà dụ địch; địch rối loạn thì thừa cơ tiến đánh; lực lượng địch đủ mạnh, thì phải chú ý đề phòng; quân địch tinh nhuệ hùng mạnh thì tạm thời né tránh; địch hung hăng thì ta quấy nhiễu; địch dè dặt thận trọng thì ta làm cho nó trở nên kiêu ngạo; địch nghỉ ngơi dưỡng sức thì ta làm cho nó mỏi mệt; địch đoàn kết thì ta ly gián nó. Địch không đề phòng thì ta tiến đánh, ra quân bất ngờ. Đó là sự ảo diệu của người cầm quân, không thể hướng dẫn, tiên liệu trước một cách cứng nhắc.
Chưa lâm chiến mà đã tính toán được phần thắng, là nhờ kế hoạch chu đáo, điều kiện thắng lợi có đủ. Chưa lâm chiến mà tiên liệu không thể thắng, là do kế sách không chu đáo, điều kiện thắng lợi chưa đầy đủ. Kế sách chu đáo, điều kiện đầy đủ thì giành phần thắng; kế sách sơ hở, điều kiện chưa đủ thì sẽ thất bại, huống hồ không có cả kế sách lẫn điều kiện? Ta căn cứ vào đó mà xét, thì thấy ngay ai thắng ai thua.
 
Tóm tắt nội dung:
 “Kế” là thiên đầu tiên của “Binh pháp Tôn tử”, có ý nghĩa nêu ra những điều thiết yếu nhất trong toàn bộ 13 thiên, ở thiên này, Tôn tử tập trung trình bày vấn đề người chỉ đạo chiến tranh trước khi lâm chiến phải có kế sách toàn cục như thế nào.
Tôn tử xuất phát từ nhận thức rằng “Chiến tranh là đại sự của quốc gia” mà nhấn mạnh tính trọng yếu của việc hoạch định chiến lược trước khi lâm chiến, tức là thông qua việc xem xét và so sánh 5 phương diện, 7 tình huống tức là những điều kiện khách quan giữa ta và địch mà tính toán chính xác xu thế thắng bại một cách toàn diện, rồi trên cơ sở đó quyết định quyết sách chiến lược của mình cho đúng đắn.
Ở thiên này, Tôn tử còn đề xuất lý luận về việc tích cực “tạo thế”, giành lấy phần thắng trong chiến tranh. Ông chủ trương phát huy đầy đủ tính năng động chủ quan của ngựời chỉ đạo chiến tranh là phải phân tích, nắm vững các điều kiện, tạo nên lợi thế về chiến lược, chiến thuật, từ đó đảm bảo chỗ đứng thắng lợi cho mình trong cuộc chiến. Để tạo nên ưu thế chủ động trên chiến trường, Tôn tử đề xuất nguyên tắc tác chiến trứ danh “địch không đề phòng thì ta tiến đánh, ra quân bất ngờ”, nhấn mạnh việc cơ động linh hoạt, biến hoá mau lẹ, dùng lối đánh lừa khi địch ngộ địch mà tấn công và tiêu diệt đốì phương.
"Đạo giả, lệnh dân dữ thượng đồng ý dã. Cố khả dữ chi tử, khả dữ chi sinh, nhi bất nguỵ dã ”.
Chính trị là làm sao cho dân cùng ý nguyện với vua, từ đó có thể kêu gọi họ vì vua mà chết, vì vua mà sống, không sai tấc lòng.
“Pháp già, khúc chế, quan đạo, chủ dụng dã”
Pháp chế là chỉ cách tổ chức biên chế quân đội, quản lý tướng sĩ, quân nhu.
“Hiệu chi dĩ kế, nhi sách kỳ tình. Viết: chúa thục hữu đạo ? Tướng thục hữu năng? Thiên địa thục đắc? Pháp lệnh thục hành? Binh chúng thục cường? Sĩ tốt thục luyện? Thưởng phạt thục minh? Ngô dĩ thử tri thắng phụ hĩ”.
Phải thông qua so sánh 7 tình huống đôi bên để xác định sự thắng bại của chiến cuộc. Đó là: Chúa bên nào có chính nghĩa? Tướng lĩnh bên nào có tài năng? Bên nào giành được thiên thời địa lợi? Pháp lệnh bên nào được chấp hành triệt để? Vũ khí trang bị bên nào tốt hơn? Sĩ tốt bên nào được huấn luyện thành thạo? Thưởng phạt bên nào công minh? Ta căn cứ vào đó, đủ biết ai thắng bại.
“Thế giả, nhân lợi nhi chế quyền dã"
Nói lợi thế, tức là mượn điều kiện có lợi cho mình linh hoạt ứng biến, nắm chắc quyền chủ động tác chiến.
“Năng nhi thị chi bất năng ”.
Có thể đánh mà làm như không thể đánh.
“Dụng nhi thị chi bất dụng ”
Muốn đánh mà làm như không cần đánh.
“Cận nhi thị chi viễn”
Muốn đến gần mà làm như lùi xa.
“Viễn nhi thị chi cận”
Muốn lùi ra xa mà làm như tới  gần.
"Lợi nhi dụ chi ”
Địch tham lợi thì đem lợi mà nhử.
“Loạn nhi thủ chi ”
Địch rối loạn thì thừa cơ tiến đánh.
“Thực nhi bị chi”
Lực lượng địch hùng mạnh, thì phải chú ý đề phòng.
“Cường nhi tị chi”
Quân địch hùng mạnh thì ta né tránh.
“Nộ nhi náo chi ”
Địch hung hăng thì ta quây nhiễu
 “Tị nhi kiêu chi”
Địch dè dặt thận trọng thì ta làm cho nó trở nên kiêu ngạo.
“Dật nhi lao chi ”
Địch nghỉ ngơi dưỡng sức thì ta làm cho nó mỏi mệt.
“Thân nhi li chi”
Nội bộ quân địch đoàn kết thì ta phải li gián chúng.
“Cẳng kỳ vô bị, xuất kỳ bất ý”
Địch không đề phòng thì ta tiến đánh, ra quân bất ngờ.
“Vị chiến nhi miếu toán thắng giả, đắc toán đa dã”
Chưa lâm chiến mà tính được phần thắng, là nhờ kế hoạch chu đáo, điều kiện thắng lợi đầy đủ.
“Vị chiến nhi miếu bất thắng giả, đắc toán thiểu dã”
Chưa lâm chiến mà đoán không thể thắng, là do kế sách không chu đáo, điều kiện thắng lợi chưa đủ.

THIÊN II : TÁC CHIẾN
Phàm dùng binh tác chiến phải theo một qui luật: phải huy động hàng ngàn chiến xu lớn nhỏ, hàng chục vạn binh sĩ, lại còn vận chuyển quân lương xa hàng ngàn dặm, như vậy kinh phí ở tiền phương và hậu phương đều tốn kém, nào chi phí khí tài chiến đấu, nào chi phí duy tu xe cộ, quân trang, nào tiếp đãi khách khứa, mỗi ngày tốn hàng vạn lượng vàng, mới huy động được mươi vạn quan đi chiến đấu.
Dùng một đội quân như vậy đi chiến đấu, ắt đòi hỏi phải thắng nhanh, kéo dài sẽ khiến quân đội mỏi mệt, nhuệ khí sút kém, đánh thành sẽ hao tổn binh lực, quân đội ở lâu bên ngoài sẽ làm cho nền tài chính nước nhà khốn đốn. Nêu quân đội mỏi mệt, nhuệ khí sút kém, binh lực hao tổn, kinh tê đất nước cạn kiệt, các nước khác thừa cơ tiến đánh, thì dù người có đa mưu túc trí cũng khó bề cứu vãn. Cho nên về mặt quân sự, chỉ nghe nói dùng binh có thể vụng về nhưng thắng nhanh, chứ chưa hề thấy chỉ huy giỏi mà lại đánh dây dưa. Dùng binh lâu ngày, dai dẳng mà có lợi cho đất nước thì thực là xưa nay chưa từng có. Cho nên, người không hiểu hết cái hại của việc dùng binh thì không hiểu nổi cái lợi của việc dùng binh.
Người giỏi dùng binh không trưng binh 2 lần, không tải lương nhiều đợt, vũ khí trang bị thì dùng của mình, lương thực thì lấy của địch, như thế lương thảo của quân đội mới luôn luôn đầy đủ.
Nước nghèo là do dùng binh nhiều, càng đem quân đi xa thì càng khó khăn. Quân đội càng đi đánh xa thì trăm họ càng khốn khổ. Gần nơi đóng quân vật giá sẽ đắt đỏ, vật giá đắt đỏ sẽ khiến tài chính quốc gia cạn kiệt. Tài chính quốc gia cạn kiệt, ắt phải tăng thuế má. Ngoài chiến trường thì quân lực hao tổn, ở hậu phương thì nhà nghèo túng. Tài sản trăm họ mười phần chỉ còn ba, tiền của quốc gia do xe hư, ngựa què, khí giới chiến cụ phải bổ sung, nên mười phần cũng chỉ còn bốn.
Bởi thế, tướng lĩnh khôn ngoan nuôi quân bằng lương thực lấy của địch. Lấy của địch một hộc gạo bằng ta phải tiếp tế 20 hộc, lấy được 20 xe cỏ của địch bằng ta phải cắt 20 xe cỏ nuôi ngựa.
Muốn quân đội anh dũng chiến đấu, phải khích lệ sĩ khí, muốn quân đội đoạt lấy lương thảo của địch, phải hậu thưởng cho họ. Vĩ vậy trong chiến đấu, đoạt được 10 chiến xa trở lên thì phải thưởng cho người chiếm được chiến xa trước, rồi cho thay hiệu kỳ mà nhập vào đoàn xe của ta, ưu đãi các hàng binh và sử dụng họ, đó là cách vừa thắng địch, vừa có lợi cho ta.
Do đó, dùng binh quý ở tốc chiến tốc thắng, chứ không nên kéo dài dai dẳng.
Tướng lĩnh hiểu được cách dùng binh là thần hộ mạng của dân chúng, làm chủ sự an nguy của đất nước vậy.
 
Tóm tắt nội dung:
 
Trong thiên này, Tôn tử chủ yếu luận về chiến lược tiến công đánh nhanh thắng nhanh và tính tất yếu khách quan của nó.
Tôn tử phân tích một cách hệ thống, toàn diện quan hệ mật thiết giữa chiến tranh với nhân lực, vật lực và tài lực. Mốì quan hệ này, trong điều kiện lịch sử nhất định, khi trình độ sản xuất còn thấp kém, quy mô và phương thức chiến tranh theo lối cổ xưa, hoàn cảnh tác chiến khi có các nước chư hầu dòm ngó, ắt phải theo chiến lược “tốc chiến tốc thắng ” để tránh nguy hại của chiến lược kéo dài dai dẳng. Tôn tử định rõ chủ trương, tư tưởng chỉ đạo tác chiến “binh quý thắng, bất quý cửu” để tránh lâm vào tình thế nguy khốn cho đất nước.
Để bảo đảm phương châm chiến lược tốc chiến tốc thắng và thực thi cho thuận lợi, giải quyết mâu thuẫn giữa phí tổn lớn lao của chiến tranh với khó khăn về hậu cần, Tôn tử đề xuất việc đoạt lương thảo của địch thành nguyên tắc chủ yếu, lấy lương thảo của địch bổ sung cho quân mình, giảm bớt chi phí tài chính và đảm phụ của nhân dân. Đồng thời Tôn tử còn chủ trương thông qua việc khen thưởng quân đội và đối đãi với tù, hàng binh mà phát triển lực lượng của mình, nhắm “vừa thắng địch, vừa làm cho ta mạnh lên”
 “Kỳ dụng chiến dã, thắng cửu tắc độn binh toả nhuệ, công thành tắc lực khuất cửu bạo sư tắc quốc dụng bất túc. Phù độn binh toả nhuệ, khuất lực đàn hoá, tắc chư hầu thừa kỳ tệ nhi khởi, tuy hữu trí giã, bất năng thiện kỳ hậu hĩ”.
Dùng một đội quân như vậy đi chiến đấu, ắt đòi hỏi phải thắng nhanh, kéo dài sẽ khiến quân đội mỏi mệt, nhuệ khí sút kém, đánh thành sẽ hao tổn binh lực, quân đội ở lâu bên ngoài sẽ làm cho nền tài chính nước nhà khốn đôn. Nếu quân đội mỏi mệt, nhuệ khí sút kém, binh lực hao tổn, kinh tế đất nước cạn kiệt, các nước chư hầu thừa cơ tiến đánh, thì dầu có người đa mưu túc trí cũng khó bề cứu vãn.
 
“Bất tận tri dụng binh chi hại giả, tắc bất năng tận tri “dụng binh chì lợi dã”
Người không hiểu biết hết cái hại của việc dùng binh, thì sẽ không hiểu nổi cái lợi của việc dùng binh.
“Nhăn lương ư địch, cố quân thực khả túc dã”
Lương thực thì lấy của địch; như thế lương thảo của quân mình mới luôn đầy đủ.
“Sát địch giả, nộ dã”
Muốn quân đội anh dũng chiến đấu, phải khích lệ sĩ khí.
 “Thủ địch chi lợi giả, hoá dã”
Muốn quân đội đoạt lấy chiến lợi phẩm, phải hậu thưởng cho họ.
“Tốt thiện nhi dưỡng chi, thị vị thắng địch nhi ích cường”
Ưu đãi và sử dụng hàng binh là cách vừa thắng địch vừa làm mạnh lên.
“Binh quý thắng, bất quý cửu ”
Dùng binh quý ở tốc chiến tốc thắng, không nên kéo dài dai dẳng.

THIÊN III: MƯU CÔNG

Phàm chỉ đạo chiến tranh, khiến đối phương bị khuất phục mà dâng nước cho là thượng sách, đánh phá đất nước của đối phương là hạ sách; khiến toàn quân đối phương hàng phục là thượng sách; đánh bại toàn quân là hạ sách; khiến toàn lữ đối phương hàng phục là thượng sách, đánh tan toàn lữ là hạ sách; khiến toàn tốt đối phương khuất phục là thượng sách; tấn công toàn tốt là hạ sách; khiến toàn ngũ đối phương qui hàng là thượng sách, phá vỡ toàn ngũ là hạ sách. Vì vậy, người dùng binh trăm trận trăm thắng chưa được xem là người giỏi nhất; người không cần giao chiến mà khiến đối phương hàng phục mới là người dùng binh giỏi nhất.
Thế nên thượng sách là dùng mưu lược đánh bại đối phương (phạt mưu), thứ đến là dùng ngoại giao (phạt giao), thứ nữa là dùng quân đội (phạt binh), hạ sách là tấn công thành trì của địch. Bất đắc dĩ mới công thành, bởi việc chế tạo và chuẩn bị vũ khí để tấn công thành trì phải mất vài tháng mới hoàn thành, lại cần thêm vài tháng nữa kiến tạo địa hình công thành. Tướng lĩnh vì nóng lòng mà xua quân tràn lên như kiến thì thành chưa lấy được mà sĩ tốt thương vong mất 1/3. Đây chính là cái họa mà việc tấn công thành trì đem đến vậy. Cho nên người giỏi dùng binh không đánh mà vẫn khuất phục được quân đội của đôi phương, vẫn hạ được thành lũy của đối phương, phá được đất nước đối phương mà không cần mất nhiều ngày tháng. Phải dùng chiến lược toàn thắng mà tranh với thiên hạ, có như thế quân đội mới không mệt mỏi suy yếu mà giành được thắng lợi toàn vẹn, đây chính là phép tấn công bằng mưu lược vậy.
Chính vì thế, nguyên tắc dùng binh là, binh lực của ta gấp mười lần đối phương thì bao vây, gấp năm lần thì tấn công, gấp hai lần thì cố gắng đánh thắng, binh lực tương đồng thì tìm kế phân tán đối phương, binh lực ít hơn thì phòng thủ vững chắc, thực lực kém hơn nhiều thì cần tránh giao chiến. Cho nên, quân đội yếu kém mà vẫn cố chấp phòng thủ ắt sẽ chuốc lấy thất bại trước binh lực hùng hậu của đối phương.
Tướng lĩnh được ví như tấm mộc che chắn cho quốc gia, tướng lĩnh tận tâm tận lực phò trợ, quốc gia ắt cường thịnh, tướng lĩnh không tận chức tận trách, quốc gia ắt suy nhược.
Có ba điều nguy hại mà vua chúa có thể gây ra cho hành động quân sự: Một là, không biết rõ quân đội không thể tiến mà vẫn xua quân tiến lên, không biết rõ quân đội không thể thoái mà vẫn hạ lệnh thoái lui, thế gọi là trói buộc quân đội. Hai là, không rõ nội tình sự vụ của quân đội mà vẫn tham dự vào công việc hành chính của quân đội, thì sẽ khiến quân sĩ hoang mang. Ba là, không hiểu rõ quyền nghi cơ biến trong quân sự mà vẫn can thiệp vào sự chỉ huy quân đội, như thế sẽ khiến tướng sĩ nghi ngờ. Quân đội đã hoang mang lại nghi ngờ ắt các chư hầu liệt quốc sẽ thừa cơ xâm lăng. Thế gọi là làm loạn quân mình, tự chuốc lấy thất bại.
Có năm điều có thể đoán trước được thắng lợi:
•   Một là, biết có thể đánh hay không thể đánh.
•   Hai là, hiểu được phép dùng khác nhau giữa nhiều quân và ít quân.
•   Ba là, toàn quân tướng sĩ đồng lòng nhất trí.
•   Bốn là, lấy mình có chuẩn bị kỹ lưỡng mà đánh địch không có chuẩn bị.
•   Năm là, tướng có tài chỉ huy mà vua không trói buộc, áp chế.
Vì thế mới nói, biết người biết mình trăm trận chẳng nguy; không biết người nhưng biết mình hoặc thắng hoặc bại; đã không biết người lại không biết mình thì mỗi trận mỗi nguy.
 
Tóm tắt nội dung:
 
Mưu công, tức là vận dụng mưu lược để chiến thắng đối phương. Trong thiên này, Tôn tử luận về tư tưởng chiến lược “toàn thắng” cùng phương pháp và điều kiện thực hiện.
Tôn tử cho rằng, “Bách chiến bách thắng” không phải là phương pháp dùng binh hay nhất, người chỉ đạo chiến tranh tài giỏi phải làm được điều “bất chiến nhi khuất nhân chi binh”, tức là không cần trực tiếp giao chiến mà khiến đối phương phải hàng phục. Đây chính là trình độ lý tưởng nhất về nghệ thuật quân sự mà Tôn tử hằng theo đuổi không mệt mỏi, cũng chính là điều mà “Binh pháp Tôn tử” đứng vững và vượt qua hấp lực của chiến tranh.
Tư tưởng chiến lược toàn thắng, bao gồm hai phương diện chính trị và khoa học. Về chính trị, Tôn tử chủ trương chiến lược “Phạt mưu”, “Phạt giao”, khiến đối phương hàng phục, về quân sự, Tôn tử căn cứ vào sự khác nhau về lực lượng giữa ta và địch mà lựa chọn chiến thuật chính xác, linh hoạt, khiến đối phương khuất phục.
Để thực hiện mục tiêu toàn thắng, Tôn tử chủ trương giải quyết tốt mọi quan hệ giữa tướng soái và vua chúa, song phương cần phải có sự phối hợp nhịp nhàng, gắn bó, nương tựa lẫn nhau. Ông còn chỉ rõ hậu quả tồi tệ của việc vua chúa kém cỏi mà lại muốn can thiệp vào quân sự. Đồng thời Tôn tử trên góc độ chỉ đạo chiến tranh đã qui nạp và đưa ra năm điều kiện cơ bản để thực hiện chiến lược toàn thắng. Cuối thiên này, Tôn tử còn đưa ra qui luật quân sự nổi tiếng “Tri bỉ tri kỷ, bách chiến bất đãi”, cho đến nay qui luật này vẫn bao hàm ý nghĩa gợi mở sâu xa.
 “Bất chiến nhi khuất nhân chi binh, thiện chi thiện giả dã”
Không đánh mà khuất phục được đối phương mới là phương sách tối thượng.
 “ Thượng binh phạt mưu”
Thượng sách là đánh bằng mưu lược.
“Kỳ thứ phạt giao”
Thứ đến là dùng ngoại giao đánh bại đối phương.
“Kỳ hạ công thành ”
Đánh thành trì là hạ sách.
“Thiện dụng binh giả, khuất nhân chi binh nhi phi chiến dã”
Người giỏi dùng binh, không đánh mà vẫn khuất phục được quân địch.
“Bạt nhân chi thành, nhi phi công dã”
Chiếm được thành của địch mà không cần phải đánh.
“Hủy nhân chi quốc nhi phi cửu dã”
Phá được nước người mà không mất nhiều ngày tháng.
“Tất dĩ toàn tranh vu thiên hạ”
Phải dùng chiến lược toàn thắng để tranh thiên hạ.
“Thập tắc vi chi, ngũ tắc công chi, bội tắc chiến chi”
Binh lực gấp mười thì bao vây, gấp năm thì tấn công, gấp hai thì nỗ lực đánh địch.
“Địch tắc năng phân chi”
Binh lực tương đương thì phải tìm cách phân tán binh lực đốỉ phương.
“Thủ sắc năng toả chi”
Quân ít hơn địch thì phải cố thủ.
“Bất nhược tắc năng tị chi ”
Yếu hơn địch thì tránh giao chiến.
“Tiêu địch chi kiên, đại địch chi cầm dã”
Binh đã yếu mà cứ cố thủ sẽ bị quân địch lớn mạnh bắt hết.
“Bất tri quân chi bất khả dĩ tiến nhi vị chi tiến, bất trí quân chi bất khả dĩ thoái nhi vị tri thoái, thị vị mi quân”
Không biết rõ quân không thể tiến mà vẫn xua quân tiến lên, không biết rõ quân đội không thể thoái mà vẫn hạ lệnh thoái lui, như thế gọi là trói buộc quân đội.
“Bất tri lam quân chi sự, nhi đồng tam quân chi chính, tắc quân sĩ hoặc hĩ. Bất trí tam quân chi quyền, nhi đồng tam quân chi nhậm, tắc quân sĩ nghi hĩ. Tam quân cái hoặc thả nghi, tắc chư hầu chi nạn chi hĩ. Thị vị loạn quân dẫn thắng”.
Không hiểu sự vụ trong quân đội mà lại can thiệp vào thì sẽ khiến tướng sĩ hoang mang; không biết sự quyền biến trong lĩnh vực quân sự mà can thiệp vào việc chỉ huy quân đội, sẽ khiến tướng sĩ nghi ngờ. Quân đội đã hoang mang lại nghi ngờ, ắt tai họa do các chư hầu xâm phạm sẽ tới. Thế gọi là tự làm loạn quân mình, tự chuốc lấy thất bại.
“Trí khả dĩ chiến dữ bất khả dĩ chiến giả thắng”
Người biết đánh được hay không có thể giành thắng lợi.
"Thức chúng quả chi dụng giả, thắng”
Biết được cách dùng binh nhiều ít khác nhau, thì có thể giành thắng lợi.
“Thượng hạ đồng dục giả thắng ”
Toàn quân đồng lòng nhất trí thì giành được thắng lợi
“Dĩ ngu đãi bất ngu giả thắng”
Người biết lấy mình có chuẩn bị kỹ đối địch với quân thù không chuẩn bị, có thể giành thắng lợi.
“Tướng năng nhi quân bất ngư giả thắng”.
Tướng soái giỏi mà không bị vua kiếm chế, có thể thắng.
 “Tri bỉ tri kỷ, bách chiến bất đãi”
Biết người biết ta, trăm trận không thua.
“Bất tri bỉ, bất tri kỷ, mỗi chiến tất đãi ”
Đã không biết người, lại chẳng hiểu minh, trận nào cũng thua.

THIÊN IV: HÌNH

Từ xưa, con nqười đánh trận trước hết phải làm sao không để địch đánh bại; sau đó chờ cơ hội giành thắng lợi. Quyền chủ động không để địch đánh bại là ở trong tay mình, còn ta có thể thắng địch hay không là do địch có sơ hở không. Cho nên người giỏi đánh trận có thể tạo nên điều kiện để địch không thể đánh bại, chứ không thể làm cho kẻ địch sẽ bị ta đánh bại. Vi vậy mới nói, thắng lợi có thể dự kiến, chứ không thể cưỡng cầu.
Nếu không muốn bị địch đánh bại thì phải tranh thủ phòng ngự. Nếu muốn chiến thắng địch, thì phải tranh thủ tiến công. Tranh thủ phòng ngự, là vì binh lực của địch có thừa; tranh thủ tiến công, là vì binh lực của địch thiếu hụt. Người giỏi phòng thủ thì giấu kín binh lực của mình như chôn sâu dưới chín lớp đất. Người giỏi tiến công, triển khai binh lực của mình như từ trên trời giáng xuống. Cho nên vừa bảo toàn được lực lượng của mình, lại vừa giành thắng lợi trọn vẹn.
Dự kiến thắng lợi không hơn được hiểu biết của nhiều người, thì chưa phải là người giỏi nhất trong số những người giỏi. Đánh thắng trận, dù thiên hạ đều khen giỏi, cũng chưa được coi là người giỏi nhất. Việc đó chẳng qua giống như việc bứt chiếc lá mùa thu, chưa phải là khoẻ mạnh, nhìn thấy mặt trời mặt trăng không phải là tinh mắt, nghe thấy tiếng sấm chưa phải là thính tai. Đời xưa, người ta gọi người thiện chiến là người thắng kẻ địch dễ thắng. Do đó, người thiện chiến mà thắng trận thì không có chiến thắng kỳ lạ, không có tiếng tăm vang lừng, cũng chẳng có chiến công anh dũng. Sở dĩ họ thắng lợi, là vì không phạm sai lầm. Sở dĩ họ không phạm sai lầm, là do họ xây dựng phương án tác chiến trên cơ sở tất thắng, là đánh thắng kẻ địch đã ở vào địa vị thất bại. Người thiện chiến luôn đặt mình ở vào chỗ không thể đánh bại mà không bỏ lỡ cơ hội đánh bại địch. Cho nên đội quân chiến thắng là quân đội trước hết phải nắm chắc thắng lợi, sau đó mới tìm địch giao chiến. Đội quân bại trận luôn mạo hiểm giao chiến với đối phương trước, sau đó mới cầu may thủ thắng. Người giỏi chỉ đạo chiến tranh ắt phải tu sửa chính trị, kiện toàn pháp chế, để có thể nắm chắc quyền quyết định thắng bại.
Có 5 nguyên tắc cơ bản:
•   1 là Độ, tức xác định diện tích đất đai và khả năng sản xuất trên diện tích ấy của đôi bên (ta và địch).
•   2 là Lượng, tức xác định sản vật tài nguyên của đôi bên nhiều ít.
•   3 là Số, tức so tính quân số đôi bên nhiều ít.
•   4 là Xứng, tức cân nhắc thực lực quân sự của đôi bên mạnh yếu thế nào.
•   5 là Thắng, là xác định kết cục cuối cùng của chiến giữa đôi bên xem ai thắng ai bại.
Diện tích (Độ) khác nhau sẽ dẫn đến tài nguyên (Lượng) khác nhau. Tài nguyên (Lượng) khác nhau sẽ sinh ra quân số (Số) khác nhau. Quân số (Số) khác nhau sẽ dẫn đến thực lực (Xứng) khác nhau. Thực lực (Xứng) khác nhau sẽ dẫn đến kết cục (Thắng) khác nhau. Cho nên quân thắng như lấy dật (nặng) cân với thù (nhẹ) quân thua như lấy thù (nhẹ) cân với dật (nặng). Kẻ chiến thắng có thực lực quân sự hùng mạnh thì chỉ huy tác chiến giống như tháo nước chứa từ trên dòng thác cao vạn trượng đổ xuống, đó gọi là “hình” của thực lực quân sự.
 
Tóm tắt nội dung:
 
Thiên này chủ yếu bàn về việc căn cứ vào điều kiện vật chất của đôi bên (ta và địch), thực lực quân sự mạnh hay yếu mà linh hoạt cơ biến sử dụng hai phương thức công và thủ, nhằm đạt mục đích bảo vệ mình, tiêu diệt địch trong chiến tranh.
Tôn tử là nhà quân sự vĩ đại, nhận thức rõ rằng lực lượng so sánh khác nhau giữa ta và địch có ảnh hưởng to lớn tới kết cục chiến tranh. Ông chủ trương trong hành động quân sự, trước hết phải làm cho mình ở vào vị thế không bị đánh bại, sau đó mới tìm cách lợi dụng sơ hở, non yếu của đối phương, lấy ưu thế áp đảo mà giáng cho địch những đòn trí mạng, giành thắng lợi trọn vẹn.
Để trong tác chiến có thể xác lập địa vị ưu thế cho mình, Tôn tử đề ra một loại đối sách chính xác và thích hợp. 1 là tu sửa chính trị, kiện toàn pháp chế, 2 là nhận thức, đánh giá đúng thực lực của đôi bên, trên cơ sở đó mà phân tích, dự báo viễn cảnh của chiến tranh, 3 là căn cứ vào sự biến hoá tình thế chiến trường mà tranh thủ phòng ngự hay tiến công.Tôn tử cho rằng chỉ cần trước hết nắm chắc phần thắng (“tiên thắng”), sau đó hãy giao chiến với địch, thì giống như tháo nước từ trên cao vạn trượng đổ xuống, cuối cùng sẽ thực hiện được ý đồ tác chiến bảo vệ được mình, giành thắng lợi trọn vẹn.
 “Tiên vi bất khả thắng, dĩ đãi địch chi khả thắng”
Trước hết phải làm sao không để địch đánh bại, sau đó mới chờ cơ hội giành thắng lợi.
 “Thiện thủ giả, tàn vu cửu địa chi hạ”
Người giỏi phòng thủ, giấu binh lực của mình kỹ như chôn sâu dưới chín lớp đất.
“Thiện công giả động vu cửu thiên chi thượng"
Người giỏi tấn công, triển khai binh lực của mình như từ trên trời giáng xuống.
“Thiện chiến giả chi thắng dã, vô kỳ thắng vô trí danh, vô dũng công ”
Người thiện chiến mà thắng trận thì không có chiến thắng kỳ dị, không có tiếng tăm vang lừng cũng chẳng có chiến công anh dũng.
 “Thiện chiến giả, lập vu bất bại chi địa, nhi bất thất địch chi bại dã ”
Người thiện chiến, luôn để mình ở nơi không bại mà không bỏ 1ỡ cơ hội đánh bại quân địch.
“Thắng binh tiên thắng nhi hậu cầu chiến ”
Quân chiến thắng là quân trước nhất phải nắm chắc thắng lợi, sau đó mới tìm địch giao chiến.
“Bại binh tiên chiến nhi hậu cầu thắng”
Quân bại trận luôn mạo hiểm giao chiến với địch trước, rồi sau đó mới cầu may thủ thắng.

THIÊN V: THẾ

Điều khiển số đông cũng như điều khiến số ít, đó là vấn đề tổ chức biên chế quân đội. Chỉ huy số đông hay số ít, đó là vấn đề hiệu lệnh chỉ huy. Thống lĩnh toàn quân mà gặp địch tấn công không bị bại trận, ấy là nhờ thuật biến hoá kỳ chính. Dùng binh đánh địch như lấy đá chọi trứng, ấy là nhờ biết vận dụng chính xác tránh thực chọn hư.
 
Phàm việc tác chiến, dùng chính binh đối địch, dùng kỳ binh thủ thắng. Cho nên, người giỏi dùng binh sẽ biến hoá phép tác chiến như trời đất không bao giờ cùng, như sông biển không bao giờ cạn. Lặn rồi lại mọc, như là mặt trăng mặt trời; qua rồi lại tái, giống như 4 mùa thay đổi. Âm nhạc chẳng qua có 5 âm giai, nhưng biến hoá của âm giai nghe sao cho hết; sắc màu chẳng qua có 5 màu; nhưng biến hoá của 5 sắc nhìn sao cho tận; vị chẳng qua có 5 vị, nhưng biến hoá của 5 vị nếm sao cho đủ. Chiến thuật chẳng qua có kỳ và chính, nhưng biến hoá của kỳ và chính là vô cùng. Kỳ chính chuyển hoá lẫn nhau giống như vòng tròn không đầu không cuối, nào ai có thể lần ra đầu mối?
Nước lũ chảy xiết cuốn phăng phiến đá, là nhờ thế nước lũ. Chim ưng chỉ 1 cú vồ đã xé nát con mồi, ấy là nhờ tiết chớp nhoáng. Nên người chỉ huy giỏi biết tạo nên cái thế hiểm, cái tiết chớp nhoáng thế hiểm giống như cung đã giương hết mức, tiết chớp thì giống như lấy nỏ phóng tên.
Trong lúc tác chiến, người ngựa rối ren mà không để cho bộ đội rối loạn. Hỗn độn mù mịt mà vẫn đâu ra đấy, vẫn duy trì được thế, tiết, để không bị bại.
Khiến địch hỗn loạn là do ta có tổ chức chặt chẽ; khiến địch khiếp sợ là do ta có lòng dũng cảm; khiến địch suy yếu là do ta có binh lực lớn mạnh. Chặt chẽ hay hỗn loạn là do tổ chức quyết định; dũng cảm hay khiếp sợ là do ưu thế tạo nên; lớn mạnh hay suy yếu là do thực lực đối sách lộ ra. Tướng giỏi biết điều động kẻ địch, nguỵ trang để dụ địch khiến kẻ địch di chuyển theo ý muốn của ta; dùng lợi nhỏ mà dụ địch, địch ắt đến để chiếm đoạt. Dùng cách đó mà điều động kẻ địch đến nộp mạng.
Người giỏi tác chiến là biết tạo nên tình thế có lợi, chứ không trách cấp dưới, biết chọn lựa và sử dụng nhân tài mà lạo lợi thế. Người giỏi lác chiến và tạo thế giống như lăn gỗ đá. Đặc tính của gỗ đá là ở chỗ bằng phẳng thì nằm nên, ở chỗ nghiêng dốc thì xê dịch, vuông thì dừng, tròn thì lăn. Cho nên người giỏi chỉ huy tác chiến giống như lăn hòn đá tròn từ trên núi cao vạn trượng xuống chân núi vậy. Đó chính là tạo thế vậy!
 
Tóm tắt nội dung:
 
Trong thiên này, Tôn tử chủ yếu bàn về việc trên cơ sở thực lực quân sự lớn mạnh hãy phát huy tài năng chỉ huy tác chiến của tướng soái, tích cực sáng tạo và vận dụng tình thế có lợi để đánh bại kẻ địch.
Chữ thế là binh thế, nghĩa là người chỉ đạo chiến tranh căn cứ vào ý đồ tác chiến nhất định mà biến đổi đúng đắn chiến thuật và sử dụng linh hoạt binh lực để tạo nên tình thế tác chiến có lợi. Tôn tử chỉ ra rằng trong tác chiến đối địch, dù là tiến công hay phòng thủ, đều phải biết cách biến đổi binh lực và vận dụng kỳ chính. Tôn tử nói: “Thế chẳng qua là kỳ và chính, đánh trận thì phải dùng chính binh đối địch, dùng kỳ binh thủ thắng”.
Đồng thời, quan hệ giữa chính và kỳ lại là hư thực khó đoán, biến hoá khôn lường, về mặt vận dụng chiến thuật, đó là vấn đề đánh chính diện và đánh 2 bên sườn: về sử dụng binh lực, đó là dùng chính binh đối địch và dùng kỳ binh thủ thắng; về chỉ huy tác chiến, đó là sử dụng linh hoạt “thường pháp” và “biến pháp”. Chỉ có tướng giỏi mới có thể căn cứ vào tình hình chiến trường mà linh hoạt vận dụng. Do đó, Tôn tử đề cao “nhiệm thế”, đòi hỏi quân đội phải tạo “thế hiểm” như nước lũ và áp sát đối phương mà chớp nhoáng diệt địch (“tiết đoản”). Tôn tử cũng chỉ rõ thủ đoạn chủ yếu của “nhiệm thế”, là thông qua nguỵ trang và đánh lừa mà điều động kẻ địch theo ý ta. Luận điểm của Tôn tử về “thế” đầy tính chất biện chứng, có giá trị cao về triết học quân sự.
 “Tam quân chi chúng, khả sử tất thụ địch nhi vô bại giả, kỳ chính thị dã”
Thống lĩnh toàn quân mà khi gặp địch tấn công không bị bại trận, ấy là nhờ thuật biến hoá kỳ chính
 “Binh chi sở gia, nhi dĩ đoạn đầu noãn giả, hư thực thị dã”.
Dùng binh đánh địch như lấy đá chọi trứng, là nhờ biết vận dụng chính xác tránh thực chọn hư.
“Phàm chiến giả, dĩ chính hợp, dĩ kỳ thắng”
Phàm việc tác chiến, dùng chính binh đối địch, dùng kỳ binh thủ thắng.
"Thiện chiến giả, kỳ thế hiểm, kỳ tiết đoản”
Người chỉ huy giỏi biết tạo nên cái thế hiểm, cái tiết chớp nhoáng.
“Loạn sinh ư trị, khiếp sinh ư dũng, nhược sinh ư cường”
Khiến địch hỗn loạn là do ta có tổ chức chặt chẽ, khiến địch suy yếu là do ta có binh lực lớn mạnh.
 “Trị loạn, số dã”
Chặt chẽ hay rối loạn là do tổ chức biên chế hay dở quyết định.
“Dũng khiếp, thế dã”
Dũng cảm hay khiếp sợ là do ưu thế tạo nên.
“ Cường nhược, hình dã”
Mạnh hay yếu là do thực lực đối sánh lộ ra.
“Thiện động địch giả, hình chi, địch tất tòng chi; dữ chi, địch tất thủ chi. Dĩ thủ động chi, dĩ tốt đãi chi ”
Tướng giỏi biết điều động kẻ địch, nguỵ trang để dụ địch khiến kẻ địch di chuyển theo ý muốn của ta; dùng lợi nhỏ mà dẫn dụ kẻ địch, địch ắt đến để chiếm đoạt. Dùng cách đó mà điều động kẻ địch đến nộp mạng.
 “Thiện chiến giả, cầu chi ư thế, bất trách ư nhân, cố năng trạch nhân nhi nhiệm thế”
Người giỏi tác chiến biết tạo nên tình thế có lợi, chứ không trách cấp dưới, biết chọn và sử dụng nhân tài mà tạo lợi thế.

THIÊN VI: HƯ THỰC

Phàm đến chiến địa trước mà đợi địch là chủ động an nhàn, đến chiến địa sau mà ứng chiến là bị động mỏi mệt. Cho nên, người chỉ huy tác chiến giỏi có thể điều động kẻ địch, chứ không theo sự điều động của địch.
Làm cho địch tự đến nơi ta định trước là kết quả của việc dùng lợi nhỏ mà dụ dịch; làm cho địch không thể đến nơi nó muốn, là do ta cản nó. Do vậy, địch đang nghỉ ngơi, ta phải làm cho nó mỏi mệt, địch đầy đủ lương thực, ta phải làm chúng đói khát thiếu thốn, địch đóng trại yên ổn, ta phải làm cho chúng di động, đó là vì nơi ta tấn công, địch ắt phải đến ứng cứu. Ta đi ngàn dặm mà không mệt mỏi, là vì ta đến những nơi không có địch ngăn trở; ta đánh mà chắc thắng là vì ta tiến công vào nơi địch không thể phòng thủ; ta phòng thủ vững chắc, vì ta biết trước nơi đó sẽ bị địch tấn công.
Cho nên người giỏi tiến công thì địch không biết đâu mà phòng thủ; người giỏi phòng thủ thì địch không biết đâu mà tiến công. Vi diệu thay! vi diệu đến mức không trông thấy. Thần kỳ thay! Thần kỳ đến mức không nghe tiếng! Bởi vậy ta có thể nắm vận mạng địch trong tay vậy. Ta tiến công mà địch không ngăn nổi, vì ta như đánh vào chỗ không người; ta thoái lui mà địch không thể đuổi theo, vì ta hành động mau lẹ, địch chẳng đuổi kịp. Cho nên, ta muốn đánh, dù địch có lũy cao hào sâu cũng phải giao chiến với ta, bởi vì ta đánh vào nơi địch buộc phải ứng cứu; ta không muốn đánh, vạch đất mà phòng thủ, địch cũng không thể tiến đánh ta, vì ta làm cho chúng phải thay đổi hướng tiến công.
Ta làm cho địch bộc lộ lực lượng mà ta thì như vô hình, như vậy ta có thể tập trung binh lực, còn địch thì phân tán lực lượng. Ta tập trung binh lực ở một nơi, địch phân tán lực lượng ở 10 nơi, tức là ta dùng 10 đánh 1, như thế ta đông, địch ít, có lợi hẳn cho ta. Dùng nhiều quân đánh ít quân, tương quan ta địch rõ ràng ta thắng. Nơi ta muốn tiến công, địch không thể biết, không thể biết ắt địch phải phòng bị nhiều nơi, đã phòng bị nhiều nơi, ắt ở nơi ta muốn đánh sẽ ít địch. Cho nên địch giữ được mặt trước thì mặt sau yếu mỏng, giữ được bên trái thì bên phải yếu mỏng, giữ được bên phải thì bên trái yếu mỏng, phòng bị ở khắp nơi thì nơi nào cũng yếu mỏng. Binh lực yếu mỏng là vì phải phòng bị khắp nơi, binh lực dồi dào là nhờ buộc địch phải phòng bị khắp chốn.
Cho nên, biết trước địa điểm và thời gian giao chiến thì dù xa ngàn dặm cũng có thể giao chiến với địch. Không biết sẽ đánh ở đâu, đánh lúc nào, thì cánh tả không thể cứu cánh hữu, cánh hữu không thể cứu cánh tả, mặt trước không thể cứu mặt sau, mặt sau không thể cứu mặt trước, huống hồ xa hàng ngàn dặm, gần trong vài dặm thì sao? Theo ý ta, vượt người về quân số đâu có ích gì cho ta trong việc thắng bại. Cho nên thắng lợi có thể do ta tạo thành, quân địch tuy đông, có thể làm cho chúng không thể đọ sức với ta.
Cho nên phải lập mưu tính kế, phân tích kế hoạch tác chiến của địch; khiêu khích 1 chút để nắm được qui luật hoạt động của địch, trình sát tình huống để xem chỗ nào có lợi, chỗ nào bất lợi đánh thử một chút để xem binh lực của địch hư thực mạnh yếu. Cho nên ta nguỵ trang thật khéo khiến địch không nhận ra tung tích, không nhận ra tung tích, thì dù gián điệp có chui sâu cũng không biết kĩ được quân ta, kẻ địch khôn ngoan mấy cũng chẳng biết cách đối phó với quân ta. Căn cứ vào sự thay đổi tình hình bên địch mà vận dụng linh hoạt chiến thuật, dù có bày sẵn thẳng lợi trước mắt mọi người mà người ta cũng không nhận biết sự ảo diệu của nó. Người ta chỉ biết ta dùng cách nào thắng địch, chứ không biết ta đã vận dụng phương pháp ấy như nào. Cho nên chiến thắng lần sau không lặp lại phương thức lần trước, mà là nhờ thích ứng với tình huống mới, biến hoá vô cùng.
Quy luật dùng binh giống như dòng chảy của nước. Nước chảy từ cao xuống thấp. Thắng lợi của chiến tranh là do tránh chỗ cứng, cho thực của địch mà đánh vào chỗ mềm chỗ hư của địch. Nước tùy địa hình cao thấp mà định hướng chảy, tác chiến thì căn cứ vào tình hình kẻ địch mà quyết định cách đánh khác nhau.
Cho nên, dùng binh tác chiến không có hình thế chiến trường cố định, không có phương thức tác chiến cố định. Dựa vào biến đổi của tình hình địch mà chiến thắng thì gọi là dụng binh như thần.
Ngũ hành tương sinh tương khắc, không có hành nào luôn thắng, 4 mùa nối tiếp thay nhau, không có mùa nào cố định mãi, bóng mặt trời có lúc ngắn lúc dài, vành trăng có khi tròn khi khuyết.
 
Tóm tắt nội dung:
 
Ở thiên này, Tôn tử phân tích mối quan hệ thống nhất đối lập giữa “hư” và “thực” trong hoạt động quân sự, luận giải toàn diện phương pháp trọng yếu và nguyên tắc cơ bản của việc giành quyền chủ động trong chỉ huy tác chiến. Tôn tử hết sức đề cao việc nhận thức toàn diện và nắm vững đầv đủ quan hệ biện chứng giữa “hư” và ‘'thực”, việc tích cực giành lấy quyền chủ động tác chiến “điều động kẻ địch chứ không bị động theo sự sắp đặt của địch”.
Thực hiện nguyên tắc “tránh thực đánh hư” vào thực tế như thế nào? Tôn tử cho rằng trong hành động tác chiến, tất phải cụ thể hoá ở năm điểm sau đây:
•   Buộc địch bộc lộ lực lượng, mê hoặc và đánh lừa kẻ địch, khiến chúng bộc lộ chỗ yếu rồi mới đánh vào đó.
•   “Dùng 10 đánh 1”, tập trung ưu thế binh lực, quyết định địa điểm giao chiến với địch.
•   Căn cứ vào sự biến đổi của địch mà thủ thắng. Trong quá trình tác chiến, tùy tình hình địch thay đổi mà điều chỉnh bố trí lực lượng và thay đổi phưưng thức tác chiến của ta, trước sau vẫn giữ được quyền chủ động.
•   Biết trước địa điểm và thời gian giao chiến, trinh sát địa hình chiến trường, nắm được thời tiết ở chiến trường, toàn bộ tình hình địch.
•   Đánh vào nơi địch phải ứng cứu, tức là chọn đúng hướng chủ công.
Tôn tử cho rằng chỉ cần xác định đúng tư tưởng chỉ đạo tác chiến và thực thi phương thức tác chiến thích hợp, thì thắng lợi chẳng những có thể thấy trước, mà còn có thể tạo nên (“thắng khả vi dã”)
 “Phàm tiên xử chiến địa nhi đãi địch giả dật, hậu xử chiến địa nhi xu chiến giả lao ”,
Phàm đến chiến địa trước mà đợi địch là chủ động an nhàn, đến chiến địa sau mà ứng chiến là bị động mỏi mệt.
 “Thiện chiến giả, chí nhân nhi bất chi ư nhân ”
Người chỉ huy tác chiến giỏi có thể điều động kẻ địch, chứ không bị động theo sự sắp đặt của địch.
“Năng sử địch nhân chí giả, lợi chi dã ”,
Làm cho địch tự đến khu vực ta định trước là kết quả của việc dùng lợi nhỏ mà dụ địch.
“Năng sử địch nhân bất đắc chí giả, hại chi dã”
Làm cho địch không thể đến nơi nó muốn, ấy là do ta ngăn cản nó.
“Địch dật năng lao chi”
Địch đang nghỉ ngơi, ta phải làm cho chúng mệt mỏi.
 “An năng động chi ”
Địch yên ổn, phải làm cho chúng xáo động.
 “Hành thiên lý nhi bất lao giả, hành ư vô nhân chi địa dã”
Đi ngàn dặm mà không mệt mỏi, là vì ta đến những nơi không có địch ngăn trở.
“Công nhi tất thủ giả, công kỳ sở bất thủ dã”
Ta đánh mà chắc thắng, là vì ta tiến công vào nđi kẻ địch không cách gì phòng thủ.
“Thủ nhi tất cố giả, thủ kỳ sở tất công dã”
Ta phòng thủ vững chắc, vì biết trước nơi đó địch sẽ tiến công.
“Thiện công giả, địch bất tri kỳ sở thủ”
Người giỏi tiến công thì địch không biết đâu mà phòng thủ.
“Thiện thủ giả, địch bất tri kỳ sở công”
Người giỏi phòng thủ thì địch không biết đâu mà tiên công.
“Tiến nhi bất khả ngự giả, xung kỳ hư dã”
Ta tiến công mà kẻ địch không ngăn nổi, vì ta như đánh vào chỗ không người.
“Ngã dục chiến, địch tuy cao lũy thâm câu, bất đắc bất dữ ngã chiến giả, công kỳ sở tất cứu dã”
Ta muốn đánh, dù địch có lũy cao hào sâu cũng phải giao chiến với ta, bởi vì ta đánh vào nơi địch buộc phải ứng cứu.
“Ngã bất dục chiến,hoạch địa nhi thủ chi, địch bất đắc dữ ngã chiến giả, quai kỳ sở chi dã”
Ta không muốn đánh, vạch đất mà phòng thủ, địch không thể đến đánh ta, vì ta làm cho chúng phải thay đổi hướng tiến công.
“Hình nhân nhi ngã vô hình, tắc ngã chuyên nhi địch phân; ngã chuyên vi nhất, địch phân vi thập, thị dĩ thập công kỳ nhất dã, tắc ngã chúng nhi địch quả, năng dĩ chúng kích quả giả, tắc ngô chi sở dữ chiến giả, ước hĩ”.
Ta làm cho địch bộc lộ lực lượng mà ta thì như vô hình, như vậy ta có thể tập trung binh lực, còn địch thì phân tán lực lượng. Ta tập trung binh lực ở 1 nơi, địch phân tán lực lượng ở 10 nơi, tức là ta dùng 10 đánh 1, như thế ta đông, địch ít, thế có lợi hẳn cho ta. Dùng nhiều quân đánh ít quân, tương quan ta định rõ ràng ta thắng.
“Ngô sở dữ chiến chi địa bất khả tri, bất khả tri, tắc địch sở bị giả đa, địch sở bị giả đa, tắc ngô sở dữ chiến quá hĩ”
Nơi ta muốn tiến công, địch không thể biết, không thể biết, ắt địch phải phòng bị nhiều nơi; đã phờng bị nhiều nơi ắt ở nơi ta muốn đánh sẽ ít địch.
“Tri chiến chi địa, tri chiến chi nhật, tắc khả thiên lí nhi chiến ”
Biết trước địa điểm và thời gian giao chiến, thì dù xa ngàn dặm cũng có thể đánh được.
 “Địch tuy chúng, khả sử vô đấu”
Quân địch tuy đông, có thể làm cho chúng không thể đọ sức với ta.
“Hình binh chi cực. chí ư vô hình; vô hình, tắc thâm gián bất năng qui, trí giả bất năng mưu”
Ta ngụy trang thật khéo khiến địch không nhận ra tung tích; không nhận ra lung tích, thì dù gián điệp có chui sâu cũng không biết kỹ được quân ta, kẻ địch khôn ngoan mấy cũng chẳng biết cách đối phó với quân ta.
 “Nhân hình nhi thố thắng ư chúng, chúng bất năng tri, nhân giai chi ngã sở thắng chi hình, nhi mạc tri ngô sở dĩ chế thắng chi hình. Cố kỳ chiến thắng bất phục, nhi ứng hình ư vô cùng”.
Căn cứ vào sự thay đổi tình hình bên địch mà vận dụng linh hoạt chiến thuật, dù có bày sẵn thắng lợi trước mắt mà người ta vẫn không nhận biết sự ảo diệu của nó. Người ta chỉ biết là dùng cách nào thắng địch, chứ không biết ta đã vận dụng cách đó ra sao. Cho nên chiến thắng lần sau không lập lại phương thức lần trước, mà là nhờ thích ứng với tình huống mới, biến hoá vô cùng.
“Binh chi thắng, tị thực nhi kích hư”
Thắng lợi của chiến tranh là do tránh chỗ cứng, chỗ thực của địch, mà đánh vào chỗ mềm, chỗ hư của địch.
“Năng nhân địch biến hoá như thủ thắng giả, vị chi thần”
Dựa vào biến đổi của tình hình quân địch mà chiến thắng thì gọi là dùng binh như thần.

THIÊN VII: QUÂN TRANH
 
Phàm phép dùng binh, tướng soái nhận lệnh vua mà trưng tập dân chúng, tổ chức quân đội, sau mới bày trận đối địch. Trong quá trình đó, khó nhất là quân tranh, nghĩa là giành lấy lợi thế. Cái khó nhất của việc giành lợi thế là phải biến đường vòng thành đường thẳng, biến bất lợi thành có lợi. Cho nên, tuy đi đường vòng, song lấy lợi nhỏ mà dụ địch, mới có thể xuất phát sau kẻ địch mà lại tới trước yếu địa cần chiếm, như thế là hiểu được phương pháp biến cong thành thẳng.
Cho nên quân tranh vừa có cái lợi, vừa có cái nguy hiểm. Nếu đem toàn quân có trang bị nặng đi tranh lợi, thì không thể đến nơi dự định đúng thời gian; nếu bỏ lại trang bị nặng đi tranh lợi, thì trang bị nặng sẽ bị tổn thất. Do vậy, cuốn giáp tiến gấp, ngày đêm không nghỉ, đi trăm dặm mà tranh lợi, thì tướng lĩnh ba quân có thể bị bắt, lính khoẻ tới trước, lính yếu tới sau, cuối cùng chỉ có 1/10 binh lực đến trước. Đi 50 dặm tranh lợi, tướng lĩnh tiền quân sẽ bị ngăn chặn, chỉ có một nửa binh lực tới trước. Đi 30 dặm tranh lợi, chỉ có 2/3 binh lực tới trước. Do vậy, quân đội không có trang bị nặng ắt thua, không có lương thực ắt chết, không có vật tư ắt khó sống.
Chưa hiểu ý đồ chiến lược của các nước chư hầu, không thể tính việc kết giao; chưa thông thạo địa hình sông núi, đầm hồ, không thể hành quân; không dùng người dẫn đường không thể chiếm được địa lợi. Cho nên dùng binh đánh trận phải dựa vào biến hoá giả trá mới mong thành công, phải căn cứ vào chỗ có lợi hay không mà hành động, tùy sự phân tán hay tập trung binh lực mà thay đổi chiến thuật. Cho nên, quân đội hành động thần tốc thì nhanh như lốc cuốn, hành động chậm rãi thì lừng lững như rừng rậm, khi tấn công thì như lửa cháy, khi phòng thủ thì như núi đá, khi ẩn nấp thì như bóng tối, khi xung phong thì như sẩm sét. Chiếm được làng xã, phải phân binh đoạt lấy; mở rộng lãnh thổ, phải phân binh trấn giữ; cân nhắc lợi hại, được mất rồi mới tùy cơ hành động. Trước hết phải hiểu rõ phương pháp biến cong thành thẳng để giành thắng lợi, ấy là nguyên tắc quân tranh.
 “Quân Chính” nói: “Khi tác chiến mà dùng lời nói chỉ huy e nghe không được, nên cần đến chiêng trống; dùng động tác e nhìn không thấy, nên cần đến cờ xí. Cho nên đánh trận ban đêm phần nhiều dùng chiêng trống, đánh ban ngày dùng cờ xí. Chiêng trống, cờ xí dùng để thống nhất hành động của toàn quân. Toàn quân đã hành động nhất trí, thì người lính dũng cảm không thể tiến 1 mình, người lính nhút nhát cũng không thể lùi 1 mình, đó là phương pháp chỉ huy toàn thể bộ đội tác chiến.
Đối với quân địch, có thể làm tiêu tan nhuệ khí của chúng; đối với tướng địch, có thể làm dao động quyết tâm của họ. Sĩ khí của quân đội lúc mới giao chiến thì hăng hái, sau 1 thời gian dần suy giảm, cuối cùng tiêu tan. Cho nên người giỏi dùng binh phải tránh nhuệ khí của địch khi chúng mới tới, chờ khi nhuệ khí đó tiêu tan mà đánh, đó là cách nắm chắc sĩ khí quân đội. Lấy sự nghiêm chỉnh của quân ta đối phó với sự hỗn loạn của địch, lấy sự bình tĩnh của quân ta đối phó với sự hoang mang của địch, đó là cách nắm vững tâm lý quân đội. Lấy gần chờ xa, lấy nhàn chờ mệt, lấy no chờ đói, đó là cách nắm chắc sức chiến đấu của quân đội. Không đi chặn đánh kẻ địch đang có hàng ngũ chỉnh tề, chặt chẽ; không đánh địch có thế trận và lực lượng hùng mạnh, đó là cách nắm vững biến hoá cơ động.
Cho nên, nguyên tắc dùng binh là: địch chiếm núi cao thì không đánh lên; địch dựa vào gò đống thì không nên đánh chính diện; địch giả vờ thua chạy thì không nên đuổi theo; địch tinh nhuệ thì chưa nên tiến đánh; địch cho quân ra nhử mồi thì hãy mặc thây chúng; địch rút về nước thì không nên chặn đường, bao vây địch nên chừa 1 lối thoát; địch đã cùng khốn, không nên quá bức bách chúng. Đó là phép dùng binh.
 
Tóm tắt nội dung:
 
Thiên “Quân tranh” chủ yếu nói về qui luật cơ bản để giành điều kiện có lợi trong tình huống thông thường. Tư tưởng trung tâm là làm cách nào để có lợi, tránh hại, bảo đảm trong quá trình triển khai và tiếp cận địch, quân đội của mình chiếm được lợi thế trước.
Tôn tử đề cao việc giành lấy địa vị tác chiến có lợi, lập luận một cách biện chứng về cái lợi và cái hại của “quân tranh”. Ông chủ trương trong khi triển khai quân, phải biết “biến cong thành thẳng, biến hại thành lợi”. Để bảo đảm thắng lợi của “quân tranh”, Tôn tử đề cao việc chuẩn bị đầy đủ các phương diện và điều kiện, như phải hiểu ý đồ chiến lược của các nước, phải thông thuộc địa hình, phải dùng người dẫn đường.
Tôn tử yêu cầu người chỉ huy tác chiến, trong quá trình vận động tiếp cận địch, từ đầu tới cuối phải kiên trì và quán triệt nguyên tắc chỉ đạo “dùng binh đánh trận phải dựa vào biến hoá giả trá, phải xem xét lợi hại, tùy sự phân tán hay tập trung binh lực mà thay đổi chiến thuật”, phải nắm vững sĩ khí, tâm lý, sức chiến đâu của quân đội, phải cổ vũ tinh thần, thống nhất hiệu lệnh, linh hoạt ứng biến, nắm chắc thời cơ để giành thắng lợi.
Cuối cùng, ở cuối thiên, Tôn tử còn tổng kết tám phép dùng binh, trong đó không tránh khỏi hạn chế nhất định về lịch sử, nhưng vào thời Tôn tử đang sống, đó là những chân lý tối cao.
 “Quân tranh chỉ nan giả, dĩ vu vi trực, dĩ hoạn vi lợi ”
Cái khó nhất của việc giành lợi thế là phải biến đường vòng thành đường thẳng, biến bất lợi thành có lợi.
 “Vu kỳ đồ nhi dụ chi dĩ lợi, hậu nhân phát, tiên nhân chí”
Tuy đi đường vòng, nhưng lấy lợi nhỏ mà dụ địch, mới có thể xuất phát sau kẻ địch mà lại lới trước yếu địa cần chiếm.
“Quyển giáp nhi xu,nhật dạ bất xử, bội đạp kiêm hành, bách lý nhi tranh lợi, tắc cầm tam quân tướng ”
Cuốn giáp tiến gấp, ngày đêm không nghỉ, đi trăm dặm mà tranh lợi, thì tướng lĩnh ba quân có thể bị bắt.
“Bất tri chư hầu chi mưu giả, bất năng dự giao”
Không hiểu ý đồ chiến lược của các nước chư hầu, không thể tính việc kết giao.
 “Bất tri sơn lâm, hiểm trở, thủ trạch chi hình giả, bất năng hành quân ”
Chưa nắm được địa hình sông núi,đầm hồ, không thể hành quân.
“Bất dụng hướng đạo giả, bất năng đắc địa lợi”
Không dùng người dẫn đường, không thể chiếm được địa lợi.
“Binh dĩ trá lập, dĩ lợi động, dĩ phân hợp vi biến giả dã ”
Dùng binh đánh trận phải dựa vào biến hoá giả trá mới mong thành công, phải căn cứ vào chỗ có lợi hay không mà hành động, tùy sự phân tán hay tập trung binh lực mà thay đổi chiến thuật.
“Dạ chiến đa kim cổ, trú chiến đa tinh kỳ ”
Đánh trận ban đêm phần nhiều dùng chiêng trống, đánh ban ngày dùng cờ xí.
“Tam quân khả đoạt khí”
Đối với quân địch, có thể làm tiêu tan nhuệ khí của chúng.
“Tướng quân khả đoạt tâm ”
Có thể làm dao động quyết tâm của tướng lĩnh địch.
 “Thiên dụng binh giả, tị kỳ nhuệ khí, kích kỳ đoạ qui, thử trị khí giả dã ”
 
Người giỏi dùng binh phải tránh nhuệ khí của quân địch mới tớí, đợi khi nhuệ khí đó tiêu tan mới đánh, đó là cách nắm chắc sĩ khí quân đội.
 “Dĩ trị đãi loạn, dĩ tịnh đãi hoa, thử trị tâm giả dã”
Lấy sự nghiêm chỉnh của quân mình đối phó với sự hỗn loạn của quân địch, lấy sự bình tĩnh đối phó với sự hoang mang, đó là cách nắm vững tâm lý quân đội.
“Dĩ cận đãi viễn, dĩ dật đãi lao, dĩ bão đãi cơ, thử trị lực giả dã”
Lấy gần chờ xa, lấy nhàn chờ mệt, lấy no chờ đói, đó chính là cách nắm chắc sức chiến đấu của quân đội.
“Cao lăng hốt hướng, bối khưu hốt nghịch”
Địch chiếm núi cao thì ta không đánh lên, địch dựa vào gò đống thì ta không nên đánh chính diện.
“Dương bắc vật tòng ”
Địch giả vờ thua chạy thì chớ đuổi theo.
“Nhuệ tốt vật công ”
Quân địch tinh nhuệ thì chưa nên tiến đánh.
“Nhị binh vật thực”
Địch đem mồi ra nhử thì chớ nuốt.
 “Qui sư vật át”
Địch rút về nước chúng thì không nên chặn đường.
“Vi sư tất khuyết ”
Bao vây quân địch nên chừa một lối thoát.
“Cùng khấu vật bách”
Địch cùng khốn, không nên quá bức bách.

THIÊN VIII: CỬU BIẾN
 
Phàm phép dùng binh, chủ tướng nhận lệnh của vua tập hợp quấn đội, quân nhu, khi xuất chinh thì ở “phỉ địa” (đất xấu, không dựng trại), ở “cù địa” (đất có đường lớn thông suốt) phải kết giao với nước láng giềng, ở “tuyệt địa” không nấn ná, ở “vi địa” (đất bị bao vây) phải tính toán mưu kế, ở “tử địa” phải quyết chiến. Có những đường không nên đi, có những địch không nên đánh, có những thành không nên tấn công, có những vùng không nên giành, có những lệnh vua không nên nghe. Vì thế, tướng lĩnh nào tinh thông những ứng biến kể trên mới là người biết cách dùng binh. Không tinh thông những ứng biến ấy, dù có nắm được địa hình, cũng không thể giành được địa lợi. Chỉ huy quân đội mà không biết vận dụng các ứng biến ấy, thì dù biết “5 điều lợi”, cũng không thể phát huy đầy đủ tác dụng của quân đội.
Tướng lĩnh thông minh suy tính, tất phải cân nhắc hai phương diện lợi hại. Khi tình huống bất lợi, phải phát hiện điều kiện có lợi, mới đưa đại sự tới thành công; gặp tình huống thuận lợi, phải thấy rõ những yếu tố bất lợi, mới giải trừ được tai hoạ.
Muốn khuất phục các nước chư hầu, phải đánh vào chỗ nguy hại của họ; muốn sai khiến các nước chư hầu, phải buộc họ làm những việc họ không thể không làm; muốn làm cho các nước chư hầu bị động chạy vạy, phải dùng lợi nhỏ dẫn dụ họ.
Cho nên nguyên tắc dùng binh là: đừng trông đợi địch không đến đánh ta, mà trông đợi vào việc ta đã sẵn kế sách đối phó; đừng trông đợi họ không tấn công ta, mà trông đợi vào việc thành luỹ của ta vững chắc, địch không thể hạ nổi.
Vì thế, làm tướng có 5 nhược điểm nguy hiểm: 1 là liều chết có thể bị giết; 2 là tham sống sợ chết có thể bị bắt; 3 là nóng giận có thể mắc mưu địch; 4 là liêm khiết tự trọng có thể không chịu được nhục; 5 là thương dân có thể bị lo buồn bất an. Phạm 5 sai lầm trên thì là tai họa cho việc dùng binh. Quân bị diệt, tướng bỏ mạng đều do 5 mối nguy ấy mà ra, phải xét kỹ.
 
Tóm tắt nội dung:
 
Trong thiên “Cửu biến”, Tôn tử chủ yếu nói rằng trong quá trình tác chiến, phải căn cứ vào đặc điểm thay đổi tình huống, linh hoạt về chiến thuật ra sao mới giành được chiến thắng. Thiên này thể hiện đặc trưng cơ bản của tư tưởng chỉ đạo tác chiến của Tôn tử.
Tôn tử xác định rõ chủ trương tướng lĩnh phải căn cứ 5 điều kiện địa lý mà chỉ huy cho linh hoạt, với 5 cái “không”. Tôn tử yêu cầu tướng lĩnh phải xem xét vấn đề toàn diện, biện chứng, nhận rõ lợi hại, thấy lợi nghĩ đến hại, thấy hại nghĩ đến lợi để vận dụng cái lợi, giải trừ họa hại.
Trong thiên này, Tôn tử còn trình bày rõ tư tưởng chuẩn bị tác chiến để tránh hậu quả xấu: không được trông đợi rằng địch “không tới”, “không đánh”, mà phải tự lo chuẩn bị đầy đủ, sẵn sàng, phải xây dựng lực lượng hùng mạnh để trấn áp địch. Để quán triệt thật sự nguyên tắc chỉ đạo tác chiến linh hoạt, Tôn tử đặc hiệt coi trọng việc xây dựng đội ngũ, từ đó nhấn mạnh yêu cầu đối với tướng lĩnh là phải khắc phục 5 nhược điểm, dễ phạm sai lầm của người làm tướng (Liều chết; Tham sống; Nóng giận; Liêm khiết; Thương dân), để tránh hậu quả “quân bị diệt, tướng bị giết”.
"Đồ hữu sở bất do”
Có những con đường không nên đi.
 “Quân hữu sở bất kích ”
Có những kẻ địch không nên đánh.
“Thành hữu sở bất công ”
Có những thành không nên đánh.
“Địa hữu sở bất công ”
Có những vùng đất không nên giành.
“Quân mệnh hữu sở bất thụ ”
Có những iệnh của vua không nên nghe theo.
“Trị binh bất tri cửu biến chi thuật, tuy trí ngũ lợi, bất năng đắc nhân chi dụng hĩ”
Chỉ huy quân đội mà không biết vận dụng “chín điều ứng biến”, thì dù biết “năm điều lợi”, cũng không thể phát huy đầy đủ tác dụng của quân đội.
“Trí giả chi lự, tất tạp ư lợi hại. Tạp ư lợi, nhi vụ khả tín dã; tạp ư hại, nhi hoạn khả giải dã”
Tướng thông minh suy tính, phải cân nhắc cả 2 mặt lợi và hại. Khi tình huống bất lợi, phải phát hiện điều kiện có lợi mới đưa đại sự đến thành công. Khi tình huống thuận lợi phải thấy rõ những yếu tố bất lợi, mới giải trừ được họa hại.
“Tất tử, khả sát dã”
Liều chết, có thể bị giết.
“Tất sinh, khả lỗ dã”
Tham sống sợ chết sẽ bị bắt.
Phẫn tốc, khả vũ dã”
Nóng giận, có thể mắc mưu của địch.

THIÊN IX: HÀNH QUÂN
 
Khi hành quân và hạ trại ở những dạng địa hình khác nhau và khi phán đoán tình hình quân địch, phải chú ý: ở vùng núi, phải dựa vào sơn cốc có nước và cỏ, hạ trại ở chỗ cao, hướng về ánh sáng. Nếu địch đã chiếm chỗ cao thì không đánh ngược lên. Đó là cách không xử lý ở vùng núi. Khi vượt sông, nên hạ trại xa bờ. Nếu địch vượt sông đánh ta, ta không nên đánh ở dưới sông, chờ địch sang được một nửa hãy đánh thì được lợi. Nếu muốn quyết chiến với địch, bày trận sát bờ sông. Nếu hạ trại ở bên bờ sông, cũng phải chiếm chỗ cao, đón ánh sáng, không nên ngược dòng đánh địch. Đó là cách xử lý ở vùng sông nước. Nếu gặp địch ở vùng đầm lầy nước mặn, ở đồng bằng, phải chiếm lĩnh nơi rộng rãi, bên tay hữu có gò cao, phía trước thấp, phía sau cao. Đó là cách xử lý ở vùng đồng bằng. Nhờ cái lợi của 4 cách xử lý nói trên mà hoàng đế đã chiến thắng 4 ông vua khác.
Phàm hạ trại nên ở nơi cao ráo, tránh vùng ẩm thấp; ở nơi sáng sủa, tránh chỗ tối tăm, ở nơi gần nước và cỏ, đường vận chuyển quân nhu tiện lợi, tướng sĩ không bị nhiễm bệnh, đó là bảo đảm chiến thắng. Hành quân ở vùng nhiều gò đống, đê điều, tất phải chiếm lĩnh phía cao ráo sáng sủa, chủ yếu dựa vào phía bên hữu. Cái lợi của cách dùng binh này là có địa hình hỗ trợ.
Phía thượng du mưa lớn, nước sông đột nhiên dâng cao, nhất thiết không được vượt sông, phải chờ nước rút. Hành quân qua những vùng “thiên giản” (khe suối hiểm trở), “thiên tỉnh” (tứ phía vách cao vây bọc), “thiên lao” (ba mặt bị vây bọc, dễ vào khó ra), “thiên hãm” (đất thấp lầy, khó vận động), “thiên khích” (hẻm núi, khe hở), tất phải gấp rút rời xa, không nên đến gần. Ta nên lánh xa 5 loại địa hình ấy, để cho địch ở gần đó; ta nên hướng mặt về phía địa hình ấy, để địch quay lưng vào đó.
Hành quân qua những nơi 2 bên sườn có nhiều chỗ hiểm trở, ao hồ, lau lách um tùm, cây cối rậm rạp, tất phải thận trọng dò xét, vì đấy là những nơi địch có thể mai phục.
Địch đã đến gần mà vẫn yên tĩnh là chúng đã chiếm được địa hình hiểm yếu. Địch ở xa mà đến khiêu chiến là chúng muốn dụ ta tiến lên. Địch đóng quân ở nơi bằng phẳng là đã chiếm được địa thế thuận lợi. Cây cối xao động là địch đang lặng lẽ tiến đến. Trong cỏ có nhiều chướng ngại vật là địch cố ý bày nghi trận. Chim xớn xác bay lên, là bên dưới có phục binh. Thú kinh hãi bỏ chạy là địch kéo quân đến đánh úp. Bụi bốc cao mà nhọn, là chiến xa địch tới, bụi bay thấp mà tản rộng, là bộ binh địch tràn tới. Bụi bay tản mác là địch chia quân đi kiếm củì. Bụi bay ít mà lúc có lúc không là địch đang dựng trại. Sứ giả của địch nói năng khiêm nhường mà địch lại tăng cường chuẩn bị, tức là địch sắp tiến công. Sứ giả địch nói cứng, lại làm bộ tiến lên, tức là địch đang chuẩn bị rút lui. Chiến xa hạng nhẹ chạy ra hai bên sườn là địch đang bày thế trận. Địch chưa thua mà tới cầu hoà, tức là có mưu gì đó. Địch gấp rút bày binh bố trận là đã định kỳ hạn tấn công. Nửa tiến nửa lùi là địch muốn dụ quân ta. Quân lính chống binh khí mà đứng dựa là đang đói. Lính địch đi lấy nước mà uôhg trước là địch đang khát. Địch thấv lợi mà không tiến lên tranh đoạt là đang mỏi mệt. Chim chóc đậu trên doanh trại địch là doanh trại bỏ trống. Đang đêm địch hốt hoảng gọi nhau là biểu hiện hoảng sợ. Quân lính trong doanh trại nhiễu loạn là tướng địch không uy nghiêm. Cờ xí ngả nghiêng lộn xộn là đội ngũ quân địch đã rối loạn. Quan quân dễ nổi giận là toàn quân đã mệt mỏi. Dùng lương thực cho ngựa ăn, giết ngựa ăn thịt, thu dọn dụng cụ nấu ăn, lính không trở về trại, là địch đã khốn cùng, địch liều chết phá vây. Quân lính xì xào bàn tán là tướng địch không được lòng quân. Liên tiếp khao thưởng quân sĩ là địch không có biện pháp; liên tiếp trừng phạt cấp dưới là quân địch đang quẫn bách. Mới đầu hung dữ, sau lại sợ sệt cấp dưới, là tướng địch quá dốt nát. Phái sứ giả đến tặng quà và nói năng mềm mỏng là địch muốn ngưng chiến. Giận dữ kéo quân đến bày trận đối diện với ta mà rất lâu vẫn không tiến không lùi, thì ta phải thận trọng xét kỹ e địch có mưu kế.
Đánh trận không cốt ở quân đông, không nên khinh địch tiến liều, mà cần tập trung lực lượng, phán đoán tình hình, tranh thủ sự tín nhiệm và ủng hộ của cấp dưới là đủ. Kẻ đã không nhìn xa trông rộng, lại còn khinh địch, thì ắt sẽ bị địch bắt làm tù binh.
Chưa có ân đức làm chỗ dựa cho quân sĩ mà đã vội ra uy trừng phạt thì quân sĩ không phục. Quân sĩ đã không phục thì khó bề sai khiến họ. Đã có ân đức để quân sĩ làm chỗ dựa mà không áp dụng quân kỷ quân pháp thì cũng không thể sai khiến họ. Cho nên phải mềm mỏng, độ lượng để làm cho quân sĩ động lòng; dùng quân pháp nghiêm minh để làm cho quân sĩ chỉnh tề nhất trí, thì mới có thể khiến họ kinh sợ và phục tùng. Thời bình mà mệnh lệnh được chấp hành nghiêm chỉnh thì chứng tỏ tướng đã thu phục lòng quân, trên dưới hoà hợp!
 
Tóm tắt nội dung:
 
Thiên “ Hành quân” chủ yếu bàn đến hai phương diện: một là “xử quân” tức là căn cứ vào điều kiện địa hình khác nhau mà hành quân tác chiến và hạ trại; hai là “tương địch”, nghĩa là phải quan sát và phán đoán tình hình địch như thế nào.
Tôn tử chỉ rõ, phàm hành quân tác chiến, việc “xử quân” liên quan tới đại cục thắng bại, tất phải biết xử lý cho đúng, với nguyên tắc chung là biết lợi dụng địa hình có lợi, né tránh địa hình bất lợi. Tôn tử nêu rõ 4 cách “xử quân” khác nhau khi gặp 4 loại địa hình: núi non, sông nước, đầm lầy, đồng bằng; với yêu cầu cơ bản về lợi dụng địa hình là “phàm hạ trại nên ở nơi cao ráo, tránh vùng ẩm thấp, nên ở nơi sáng sủa, tránh chỗ tối tăm, ở nơi có nước, cỏ và lương thực”. Đó là 1 tổng kết mang tính khoa học cua Tôn tử về lợi dụng địa hình trong chiến tranh từ xưa đến thời Tôn tử.
Sau khi “xử quân” thì điều trọng yếu là “gặp địch”. Tôn tử chủ trương phải quan sát kỹ tình hình địch, trên cơ sở phán đoán, phân tích mà có cách đánh địch thích hợp. Ông khái quát kinh nghiệm chiến đấu thành hơn 30 cách phán đoán tình hình địch, trong đó điệu mấu chốt là qua hiện tượng nhận ra bản chất.
Điều này thể hiện quan điểm biện chứng của binh pháp Tôn tử.
Trong thiên này Tôn tử còn đề ra một tư tưởng chỉ đạo tác chiến rất quan trọng. Ông chủ trương “tịnh lực” (tập trung binh lực), “liệu địch” (phán đoán chính xác tình hình địch), “thủ nhân” (tranh thủ lòng người), phản đối cung cách khinh địch tiến liều, vô mưu, không tính toán, về mặt quản lý quân đội, Tôn tử chủ trương ‘hợp chi dĩ văn, kề chi dĩ võ”, thưởng phạt phân minh, vừa khoan dung độ lượng vừa nghiêm nghị, để đạt được mục đích trên dưới đồng lòng.
 “Tuyệt thủy tất viễn thủy; khách tuyệt thủy nhi lai, vật nghênh chi ư thủy nội, lệnh bán tế nhi kích chi, lợi”
Khi vượt sông, nên hạ trại xa bờ. Nếu địch vượt sông đánh ta, ta không nên đánh ở dưới sông, chờ địch sang được một nửa hãy đánh thì được lợi.
 “Thị sinh xử cao, vô nghênh thủy lưu, thử xử thủy thượng chi quân dã” .
Nếu hạ trại ở bên bờ sông, cũng phải chiếm chỗ cao, không nên ngược dòng đánh địch. Đó là cách xử lý ở vùng sông nước.
“Phàm quân hiếu cao nhi ố hạ”
Phàm hạ trại nên ở nơi cao ráo, tránh vùng ẩm thấp.
“Tuyệt thiên giản, thiên tỉnh, thiên lao, thiên la, thiên hãm, thiên khích, tất cức khứ chi, vật cận dã”
Hành quân qua những vùng “thiên giản” (khe suối hiểm trở), “thiên tỉnh” (tứ phía vách cao vây bọc), “thiên lao” (ba mặt bị vây bọc), “thiên hãm” (đất thấp lầy, khó vận động), “thiên khích” (hẻm núi, khe hở), tất phải gấp rúl rời xa, không nên đến gần.
 “Quân bàng hữu hiểm trở, hoàng tỉnh, kiêm vi, sơn lâm, ế oái giả, tất cẩn phúc sách chi, thử phục gian chi sở xử dã”
Hành quân qua những nơi hai bên sườn có nhiều chỗ hiểm trở, ao hồ, lau lách um tùm, cây cối rậm rạp, tất phải thận trọng dò xét, vì đấy là những nơi địch có thể mai phục.
“Địch cận nhi tinh giả, thị kỳ hiểm địa; viễn nhi khiêu chiến giả, dục nhân chi tiến dã; kỳ sở cư dị giả, lợi dã"
Địch đến gần mà yên tĩnh là chúng đã chiếm được địa hình hiểm yếu. Địch ở xa mà đến khiêu chiến là muốn dụ ta tiến lên. Địch đóng quân ở nơi bằng phẳng là đã chiếm được địa thế thuận lợi.
 “Từ ti nhi ích bị giả, tiến dã”
Sứ giả của địch nói năng khiêm nhường, địch lại tăng cường chuẩn bị, tức là địch sắp tấn công.
“Từ cương nhi tiến khu giả, thoái dã”
Sứ giả địch nói cứng, lại làm bộ tiến lên, tức là địch chuẩn bị rút lui.
 “Vô ước nhi thỉnh hoà giả, mưu dã”
Địch chưa thua mà tới cầu hoà, tức là có âm mưu.
 “Bán tiến bán thoái giả, dụ dã”
Nửa tiến nửa lui là địch muốn dụ quân ta.
“Điểu tập giả, hư dã; dạ huyên giả, khủng dã; quân nhiễu giả, tướng bất trọng dã; tinh kỳ động giả, loạn dã; lại nộ giả, quyện dã; túc ma nhục thực, quân vô huyền phẫu; bất phản kỳ xá giả, cùng khẩu dã ”.
Chim chóc đậu trên doanh trại địch là doanh trại bỏ trống. Đang đêm địch hốt hoảng gọi nhau là hiểu hiện hoảng sợ. Quân lính trong doanh trại nhiễu loạn là tướng địch không uy nghiêm. Cờ xí ngả nghiêng lộn xộn là đội ngũ quân địch đã rốì loạn. Quan quân dễ nổi giận là toàn quân đã mệt mỏi. Dùng lương thực cho ngựa ăn, giết ngựa ăn thịt, thu dọn dụng cụ nấu ăn, lính không trỏ về trại, là địch đã khốn cùng, định liều chết phá vây.
“Lai ủy tạ giả, dục hưu tức dã”
Phái sứ giả đến tặng quà và nói năng mềm mỏng, là địch muốn ngưng chiến.
 “Bình phi đa ích, duy vô võ tiến, túc dĩ tịnh lực, liệu địch, thủ nhân nhi dĩ. Phù duy vô lự nhi dị địch giả, tất cầm ư nhân ”
Đánh trận không cốt ở quân đông, không nên khinh địch tiến liều, mà cần tập trung lực lượng, phán đoán tình hình, tranh thủ sự tín nhiệm và ủng hộ của cấp dưới là đủ. Kẻ đã không nhìn xa trông rộng, lại khinh địch, thì ắt sẽ bị bắt làm tù binh.
“Lệnh chi dĩ văn, tề chi dĩ võ, thị vị tất thủ ”
Phải mềm mỏng, độ lượng để làm cho quân sĩ đồng lòng; dùng quân pháp nghiêm minh để làm cho quân sĩ chỉnh tề nhất trí, thì mới có thể khiến họ kính sợ và phục tùng.
“Lệnh sách hành giả, dữ chúng tương đắc dã”
Thời binh mà mệnh lệnh được chấp hành nghiêm chỉnh thì chứng tỏ tướng lĩnh đã thu phục lòng quân, trên dưới hoà hợp.

THIÊN X: ĐỊA HÌNH
 
Địa hình có 6 loại: thông, quải, chi, ải, hiểm, viễn.
•   Thông là ta có thể đi, địch có thể đến. Ở địa hình này, ai chiếm trước chỗ cao, bảo đảm đường vận chuyển lương thực thông suốt mà tác chiến thì có lợi.
•   Quải là nơi tiến đến thì dễ và trở lui thì khó. Ở địa hình này, nếu địch không phòng bị, ta có thể bất ngờ đánh thì thắng; nếu đích có phòng bị, ta đem quân đánh mà không thắng, thì khó rút về, thật là bất lợi.
•   Chi là nơi ta tiến đến bất lợi, địch tiến đến cũng bất lợi. Ở địa hình này, địch dù đem lợi nhử ta, ta cũng chớ xuất kích, mà nên giả thua, rút đi, nhử địch tiến ra nửa chừng hãy đem quân trở lại công kích, thì ta được lợi.
•   Ải là nơi đất hẹp, ở địa hình này ta nên chiếm lĩnh trước kẻ địch mà chờ chúng đến. Nếu địch chiếm trước ta mà dùng nhiều quân giữ cửa ải, thì ta không nên đánh, còn nếu địch không nhiều binh phong toả các cửa ải thì ta có thể tiến đánh.
•   Hiểm là nơi hiểm trở. Ở địa hình này nếu ta chiếm lĩnh trước kẻ địch, thì nên đóng ở chỗ cao, dễ quan sát, chờ địch tới; nếu địch đã chiếm trước thì ta nên lui quân, chớ đánh.
 
•   Viễn là nơi xa rộng. Ở địa hình này thế lực đôi bên ngang nhau thì không tiện khiêu chiến, nếu miễn cưỡng đánh thì bất lợi.
6 điều trên là nguyên tắc lợi dụng địa hình, tướng lĩnh trọng trách không thể không xét cho kỹ.
Việc binh có 6 tình huống tất bại là tẩu, trì, hãm, băng, loạn, bắc; không phải do tai họa trời đất, mà do sai lầm của tướng lĩnh gây nên.
•   Tẩu là địa thế như nhau mà lấy 1 chọi 10, ắt phải thua chạy.
•   Trì là binh sĩ hăng hái mà chỉ huy nhu nhược.
•   Hãm là chỉ huy hăng hái mà binh sĩ nhu nhược, tất nhiên kém sức chiến đấu.
•   Băng la chỉ huy nổi giận mà binh sĩ không phục, gặp địch cứ tự ý xuất chiến, chủ tướng lại không hiểu năng lực của binh sĩ ắt sẽ bại như núi lở.
•   Loạn là tướng lĩnh nhu nhược, không uy nghiêm, huấn luyện không bài bản, quan hệ trên dưới không có thể thống, bày trận lộn xộn, tự mình làm rối mình.
•   Bắc là tướng lĩnh không biết phán đoán chính xác tình hình địch, lấy ít đánh nhiều, lấy yếu đảnh mạnh, tác chiến lại không có lực lượng mũi nhọn, ắt bại.
6 tình huống ấy là nguyên nhân dẫn đến thất bại, tướng lĩnh nhận trọng trách phải xét cho kỹ.
Địa hình là điều kiện hỗ trợ cho việc dùng binh. Phán đoán tình hình, giành lấy thắng lợi, khảo sát địa hình lợi hại, tính toán xa gần, đó là cách mà 1 tướng giỏi phải nắm vững. Nắm vững phương pháp rồi mới chỉ huy tác chiến thì chắc thắng; không nắm vững phương pháp đã chỉ huy tác chiến thì ắt thua.
Cho nên, sau khi phân tích qui luật chiến tranh, thấy đánh chắc thắng, dù vua bảo không đánh, vẫn kiên trì đánh; thấy đánh ắt thua, dù vua bảo nhất định phải đánh, cũng có thể không đánh. Tiến không cầu danh vọng chiến thắng, lui không sợ tội phạm lệnh, chỉ cốt bảo vệ lợi ích của dân chúng và quốc gia, tướng lĩnh như vậy mới thực sự là người quý báu của đất nước.
Đối xử với sĩ tốt như với con em, họ sẽ cùng mình xông pha vào nơi hung hiểm; coi sĩ tốt như con yêu, họ sẽ cùng sống chết với mình.
Hậu đãi quân sĩ mà không sử dụng, nuông chiều quân sĩ mà không giáo dục, phạm pháp mà không trừng phạt, thì họ khác nào những đứa con hư hỏng, chẳng thể dẫn đi chiến đấu.
Chỉ biết quân mình có thể đánh, mà không hiểu có thể đánh địch được hay không, thì mới có nửa phần thắng. Biết địch có thể đánh được chúng, mà không hiểu quân mình có đánh nổi không, cũng mới có nửa phần thắng. Biết kẻ địch có thể đánh bại được, biết quân mình cũng có thể đánh nổi, mà không hiểu địa hình bất lợi cho việc tác chiến, thì thắng lợi cũng chỉ mới nắm chắc phân nửa.
Cho nên, người biết dùng binh thì hành động quyết không mê muội, sử dụng chiến thuật biến hoá khôn cùng. Vì vậy mới nói: biết địch biết ta, thắng mà không nguy; nắm vững thiên thời, địa lợi sẽ giành thắng lợi hoàn toàn.
 
Tóm tắt nội dung:
 
Thiên này là lý luận sớm nhất của Trung Ọuốc về địa hình học liên quan đến quân sự. Tôn tử tập trung luận giải về tầm quan trọng của việc lợi dụng địa hình, đề xuất những nguyên tắc cơ bản về tác chiến trong địa hình khác nhau, phân tích mối quan hệ biện chứng giữa tình hình địch với địa lí quân sự.
Căn cứ vào yêu cầu cụ thể của thực tế chiến đấu và cách bày trận cụ thể trong tác chiến đương thời, Tôn tử trình bày tường tận phương pháp dùng binh thích hợp với 6 loại địa hình. Coi địa hình là điều kiện hỗ trợ cho việc dùng binh, Tôn tử chủ trương tướng lĩnh phải chú trọng quan sát và lợi dụng địa hình, gắn liền việc phán đoán tình hình địch với việc lợi dụng địa hình “liệu địch chế thắng, kế hiểm dị viễn cận, thượng tướng chi đạo dã”.
Tôn tử tiếp đó luận về những nguyên nhân khiến cho tướng lĩnh sai lầm dẫn tới thất trận. Tôn tử phân tích lục bại, trong đó cái chính là do người, chứ không phải do ý trời, “phi thiên chi tai, tướng chi quá dã”. Ông nêu ra yêu cầu nghiêm khấc về đạo đức cúa tướng lĩnh “tiến bất cầu danh, thoái bất tị tội, duy dân thị bảo”. Trong thiên này, Tôn tử còn nói rõ nguyên tắc cơ bản trong quan hệ giữa người chỉ huy với binh sĩ, chủ trương tướng lĩnh phải yêu mến, quan tâm đến binh sĩ, đồng thời phải nghiêm trị bằng kỷ luật, kết hợp “yêu” với “nghiêm”, thưởng với phạt. Lý luận trị quân như thế là một tiến bộ so với đương thời.
 “Ải hình giả, ngã tiên cư chi, tất doanh chi dĩ đãi địch; nhược địch tiên cư chi, doanh nhi vật tòng, bất doanh nhi tòng chi”
Ở địa hình đất hẹp, ta nên chiếm lĩnh trước kẻ địch mà chờ chúng đến. Nếu địch chiếm trước ta mà dùng nhiều quân giữ cửa ải, thì ta không nên đánh, còn nếu địch không dùng nhiều binh phong tỏa cửa ải thì ta có thể tiến đánh.
 “Hiểm hình giả, ngã tiên cư chi, tất cư cao dương dĩ đãi địch, nhược địch tiên cư chi, dân nhi khứ chi, vật tòng dã”
Ớ địa hình hiểm trở, nếu ta chiếm lĩnh trước địch thì nên đóng ở chỗ cao, dễ quan sát, chờ địch tới. Nếu địch đã chiếm lĩnh trước, thì ta nên lui quân, chớ đánh.
 
"Viễn hình giả, thế quân, nan dĩ khiêu chiến, chiến nhi bất lợi ”
Ở địa hình xa rộng, thế lực đôi bên ngang nhau thì không tiện khiêu chiến, nếu miễn cưỡng đánh thì bất lợi.
Thế quân, dĩ nhất kích thập, viết tẩu ”
Tẩu là địa thế như nhau mà lấy một chọi mười, ắt phải thua chạy.
“Tốt cường, lại nhược, viết trì”
Binh sĩ hăng hái mà chỉ huy nhu nhược, thì gọi là “trì” (lơi lỏng).
“Lại cường tốt nhược, viết hãm ”
Chỉ huy hăng hái mà binh sĩ nhu nhược, tất nhiên kém sức chiến đấu, gọi là “hãm”
“Đại lại nộ nhi bất phục, ngộ địch tủi nhi tự chiến, tướng bất tri kỳ năng, viết băng”
Chỉ huy nổi giận mà binh sĩ không phục, gặp địch cứ tự ý xuất chiến, chủ tướng lại không hiểu năng lực của binh sĩ, gọi là “băng”.
“Tướng nhược bất nghiêm, giáo đạo bất minh, lại tốt vô thường, trần binh tung hoành, viết loạn”
Tướng ỉĩnh nhu nhược, không uy nghiêm, huấn luyện không có bài bản, quan hệ trên dưới không có thể thông, bày trận lộn xộn, tự mình làm rối mình, gọi là “loạn”
 “Tướng bất năng liệu địch, dĩ thiểu hợp chúng, dĩ nhược kích cường, binh vô tuyến phong, viết bắc”
Tướng lĩnh không biết phán đoán chính xác tình hình địch, lấy ít đánh nhiều, lấy yếu đánh mạnh, tác chiến lại không có lực lượng mũi nhọn, gọi là “bắc”.
“Phù binh hình giả, binh chi trợ dã. Liệu địch chế thắng, kế hiểm dị, viễn cận, thượng tướng chi đạo dã. Tri thử nhi dụng chiến giả tất thắng, bất tri thử nhi dụng chiến giả tất bại”.
Địa hình là điều kiện hỗ trợ cho việc dùng binh. Phán đoán tình hình, giành lấy thắng lợi, khảo sát địa hình lợi hại tính toán xa gần, đó là phương pháp mà một tướng giỏi phải nắm vững. Nắm vững phương pháp rồi mới chỉ huy tác chiến thì chắc thắng. Không nắm vững phương pháp đã chỉ huy tác chiến thì ắt thua.
“Tri bỉ, tri kỷ, thắng mãi bất đãi, tri thiên tri địa, thắng mãi khả toàn ”
Biết địch biết ta, thắng mà không nguy; nắm vững thiên thời địa lợi sẽ giành thắng lợi hoàn toàn.

THIÊN XI: CỬU ĐỊA
 
Theo phép dùng binh, về mặt địa lý có thể chia thành Tán địa, Khinh địa, Tranh địa, Giao địa, Cù địa, Trọng địa, Bỉ địa, Vi địa, Tử địa.
•   Đánh với địch ở đất nước mình gọi là Tán địa.
 
•   Vào đất địch chưa sâu mà tác chiến, gọi là Khinh địa.
•   Quân ta chiếm được sẽ có lợi, quân địch chiếm được cũng có lợi, gọi là Tranh địa.
•   Quân ta có thể qua, quân địch có thể tới, gọi là Giao địa.
•   Vùng đất giáp với nhiều nước, ai đến trước có thể được các nước viện trợ, gọi là Cù địa.
•   Thâm nhập sâu vào đất địch, sau lưng địch có nhiều thành làm chỗ dựa, gọi là Trọng địa.
•   Núi cao, rừng rậm, đầm lầy, qua lại khó khăn gọi là Bỉ địa.
•   Đường tiến quân thì nhỏ hẹp, đường lui quân xa vời, quân địch có thể dùng lực lượng nhỏ đánh lực lượng lớn của ta, gọi là Vi địa.
•   Đánh mạnh đánh gấp thì sống, ngược lại sẽ bị tiêu diệt, gọi là Tử địa.
Vì lẽ đó, ở Tán địa, không nên giao chiến; ở Khinh địa, không nên nấn ná; ở Tranh địa không nên tùy tiện tiến công; ở Giao địa phải bố trí quân giữ mối liên lạc mật thiết với nhau; tại Cù địa phải kết giao với các nước chư hầu; tại Trọng địa phải chiếm được lương thảo; tại Bỉ địa phải nhanh chóng vượt qua; tại Vi địa phải dùng mưu kế; tại Tử địa phải quyết chiến để sống còn.
Ngày xưa, người giỏi chỉ huy tác chiến có thể làm cho quân địch ở trước và sau không chiếu cố được cho nhau, đội quân nhỏ và đoàn quân lớn không dựa được vào nhau, cấp trên cấp dưới không cứu viện được nhau, trên dưới mất liên ỉạc, binh sĩ tản mác khó tập trung, bày trận giao chiến cũng không chỉnh tề. Trong tình hình đó có lợi cho ta thì đánh, không có lợi cho ta thì thôi. Dám hỏi: “Nếu địch đông đảo, thế trận nghiêm chỉnh, mà tấn công ta, thì ta phải làm sao?”, Đáp: Ta hãy chiếm trước điều kiện có lợi nhất của địch, thì buộc chúng phải theo sự bố trí của ta”. Tình thế, lý lẽ dùng binh quý ở chỗ thần tốc, nhân khi địch trở tay không kịp, tiến quân đến những chỗ địch không ngờ, đánh địch ở những nơi chúng không đề phòng.
Đem quân đi đánh nước người, thì càng tiến sâu vào đất địch, sĩ khí của quân ta càng phải hăng hái, địch mới không thể đánh bại ta. Phải cướp đoạt lương thảo nơi đồng bằng phì nhiêu, thì toàn quân mới đủ lương ăn. Phải chú ý bồi dưỡng lực lượng, không bắt sĩ tốt khó nhọc vô ích. Khí lực đã đầy đủ, ta lại dùng mưu kế khôn khéo, khiến địch không thể phán đoán ý đồ của quân ta. Bố trí bộ đội ở tuyệt địa, không còn đường nào khác, thì dù chết binh sĩ cũng không lùi. Sĩ tốt đã thà chết không lùi, thì lo gì họ không tận lực chiến đấu? Quân sĩ lâm vào hiểm nạn thì không sợ chết, không còn đường nào khác, thì lòng quân sẽ cô kết, vào sâu trong đất địch, tinh thần quân đội sẽ không rã rời. Lâm vào tình thế bất đắc dĩ, họ sẽ hăng hái chiến đấu. Cho nên, không cần tu chỉnh đội ngũ mà họ vẫn chú ý đề phòng, không đòi hỏi mà quân sĩ vẫn gắng sức làm tròn bổn phận, không ước thúc mà họ vẫn gần gũi giúp đỡ nhau, không ra lệnh mà họ vẫn tuân theo kỷ luật. Cấm mê tin dị đoan, chấm dứt thái độ nghi ngờ của cấp dưới, thì dù chết họ cũng không thoái thác. Tiền tài của quân sĩ ta không dư dả, hoàn toàn không phải là họ khinh ghét của cải, không tham sống sợ chết, cũng không phải vì họ chẳng thiết sống lâu. Khi mệnh lệnh tác chiến ban ra, sĩ tốt kẻ ngồi nước mắt thấm áo, kẻ nằm nước mắt ướt má, biết đã tới đường cùng, ắt sẽ dũng cảm như Chuyên Chư, Tào Quệ vậy.
Người giỏi chỉ huy binh sĩ giống như điều khiển loài rắn Suất Nhiên. Suất Nhiên là loài rắn ở vùng núi Hằng Sơn, đánh vào đầu nó thì đuôi quật lên cứu đầu, đánh vào đuôi nó thì đầu quật xuống cứu đuôi, đánh vào khúc giữa thì đầu và đuôi cùng cuốn về cứu khúc giữa. Dám hỏi: Có thể khiến cho 3 quân giống như con rắn Suất Nhiên được chăng? Đáp “Được”. Hãy xem người nước Ngô và người nước Việt tuy thù hận nhau, nhưng khi cùng ngồi thuyền vượt sông, họ còn cứu giúp nhau như tay trái, tay mặt. Cho nên định buộc ngựa, chôn bánh xe biểu thị quyết tâm tử chiến để ổn định quân sĩ cũng chưa đủ tin cậy. Phải giáo dục làm cho sĩ tốt dù trên dưới, đều dũng cảm như một, dù mạnh yếu, đều có thể phát huy tác dụng, đều thích nghị với việc lợi dụng địa hình. Cho nên người giỏi dùng binh dẫn dắt ba quân mà như dẫn dắt một người đó là tình thế khách quan buộc phải sử dụng quân sĩ như vậy
Việc chủ trì quân sự phải lạnh lùng suy xét mưu lược mà kín đáo, quản lý bộ đội nghiêm chỉnh mà có điều lý, phải làm cho sĩ tốt vâng lệnh như điếc như đui, không biết chút gì về hành động quân sự. Thay đổi cách bố trí tác chiến, cải biến kế hoạch định trước khiến người ta không thể đoán biết nguyên do. Thường xuyên thay đôi chỗ ở, đường đi, cố ý vu hồi hành tiến khiến người ta không thể đoán biết ý đồ.
Chủ tướng trao nhiệm vụ cho cấp dưới, chặn đường về, giống như đưa người trèo lên cao rồi rút thang đi; tướng lĩnh hạ lệnh cho quân sĩ tiến sâu vào đất địch, giống như bật cung nỏ cho mũi tên phóng tới; điều quân chạy tới chạy lui như lùa đàn dê, họ không hề biết cần phải đến đâu. Tập trung ba quân ném vào chỗ nguy hiểm để họ tử chiến, ấy là phận sự quan trọng của tướng soái. Xử trí khác nhau đối với 9 loại địa hình, biết sự lợi hại, được mất của tiến lui công thủ, trạng thái tâm lý khác nhau của tướng sĩ, đó là những việc tướng soái không thể không xem xét cẩn thận.
Qui luật tác chiến tiến công: là càng vào sâu đất địch, thì lòng quân càng ổn định vững chắc, càng vào không sâu thì lòng quân càng dễ ly tán. Dùng binh vượt biên giới tiến vào đất địch là đi vào Tuyệt địa, có đường thông tứ phía là Cù địa; vào sâu là Trọng địa, vào không sâu là Khinh địa; phía sau khó khăn, phía trước chật hẹp là Vi địa; không có lối qua là Tử địa. Vì thế, ở Tán địa, ta làm cho quân sĩ đồng lòng nhất trí; ở Khinh địa, ta làm cho toàn quân liên lạc mật thiết với nhau; tại Tranh địa, ta luôn bám sát địch; tại Giao địa, ta cẩn thận phòng thủ; tại Cù địa, ta cố giao hiếu với các nước lân cận; tại Trọng địa, ta giữ cho việc tiếp lương không bị gián đoạn; tại Vi địa, ta bịt kín những sơ hở; tại Tử địa, ta phải coi như sẽ phải chết mà quyết tâm tử chiến; tại Bỉ địa, phải mau chóng vượt qua. Cho nên tâm trạng của quân sĩ là: bị bao vây sẽ ra sức chống cự, tình thế quá nguy hiểm, bị bức bách thì sẽ liều chết mà đánh; gặp nguy nan thì sẽ theo lệnh chỉ huy.
Chưa biết cơ mưu chiến lược của các nước chư hầu, không thể dự tính kết giao; không thông thạo địa hình núi rừng, hiểm trở, đầm hồ không thể hành quân; không sử dụng hướng đạo, không thể giành được địa lợi... Trong 3 điều trên có một điều không hiểu biết, thì không thể trở thành quân ãội của bậc vương bá. Phàm là quân đội của bậc vương bá khi đánh nước lớn thì khiến cho quân dân của nước đối phương không kịp huy động, tập trung; uy thế lấn át đối phương khiến các nước đồng minh đối phương không thể phối hợp ứng cứu. Do đó, khỏi cần tranh mối bang giao với chư hau, cũng khỏi cần gia tăng thế lực của mình ở các nước chư hầu, mà chỉ cần triển khai chiến lược của mình, lấy uy áp chế địch, thì có thể san phẳng thành ấp, hủy diệt kinh đô của địch. Thi hành ban thưởng khác hẳn thông lệ, ban bố hiệu lệnh không theo khuôn phép, chỉ huy toàn quân như sai khiến một người.
Giao nhiệm vụ tác chiến, nhưng không nói rõ cơ mưu chiến lược; giao nhiệm vụ nguy hiểm, nhưng không chỉ rõ cái lợi của nó.
Tung sĩ tốt vào chỗ nguy, mới có thể chuyển nguy thành yên, hãm sĩ tốt vào tử địa, mới có thể chuyển chết thành sống. Quân đội lâm vào tình thế nguy hại, sau đó mới có thể giành lấy thắng lợi. Cho nên việc chỉ đạo chiến tranh phải cẩn thận xem xét ý để chiến lược của địch, tập trung binh lực vào hướng chủ công, tiến xa ngàn dặm mà chém tướng địch, như thế gọi là khôn khéo dùng binh để thắng.
Do vậy, vào thời điểm quyết định hành động chiến tranh phải phong toả cửa khẩu, thay đổi phù hiệu quân đội, không cho sứ giả nước địch qua lại, bí mật bàn tính kế hoạch ở triều đình để định kế sách chiến lược. Chờ khi địch có sơ hở, lập tức thừa cơ xâm nhập. Trước hết đánh chiếm các địa điểm chiến lược của địch, nhưng chưa vội định thời hạn quyết chiến. Tùy sự ứng phó của địch mà linh hoạt quyết định hành động tác chiến của ta. Cho nên, trước khi nổ ra chiến tranh thì e lệ, kín đáo, trầm tĩnh như gái trinh, khiến kẻ địch lơ đãng, không phòng bị, để lộ chỗ yếu. Khi chiến tranh bùng nổ thì hành động mau lẹ như thỏ sổng chuồng, khiến địch không kịp trở tay chống cự.
 
Tóm tắt nội dung:
 
Thiên này từ góc độ địa lý học chiến lược mà xem xét toàn diện các nguyên tắc chỉ đạo tác chiến, tiến công trong 9 loại địa hình chiến lược khác nhau. Đặc biệt chú trọng việc phải căn cứ vào trạng thái tâm lý của tướng sĩ ở các khu vực tác chiến khác nhau để đinh ra chiến lược chiến thuật phù hợp với thực tế, nhằm giành lấy thắng lợi.
Trước hết, Tôn tử khái quát đặc điểm cơ bản của 9 loại địa khu tác chiến khác nhau trên góc độ hình thái chiến lược, luận chứng ảnh hưởng của 9 loại đó tới trạng thái tâm lý của tướng sĩ đề ra yêu cầu ứng biến linh hoạt cụ thể mà phát huy sức chiến đấu của quân đội.
Thứ 2, Tôn tử đề cao việc tập kích chiến lược, đột nhập vào nước địch mà tiến hành tác chiến, cho rằng như thế có thể tận dụng nhiều ưu điểm như binh sĩ tuân lệnh chỉ huy, ra sức chiến đấu.
Thứ 3, Tôn tử đem nguyên tắc chỉ đạo tác chiến cơ bản quán triệt vào lý luận tập kích bất ngờ, cho rằng phải biết lợi dụng nhược điểm của địch, tránh chỗ mạnh, đánh chỗ yếu, hành động mau lẹ, tập trung lực lượng, tranh thủ giành chủ động.
Thứ 4, Tôn tử kết hợp các đặc điểm của hành động tập kích chiến lược, đề ra một số chủ trương trị quân có ý nghĩa tiến bộ nhất định, như chính lệnh nghiêm minh, cấm mê tín dị đoan, tin lời đồn nhảm, coi trọng việc đoàn kết nhất trí trong quân đội.
Đương nhiên, Tôn tử là nhà quân sự, thuộc giai cấp địa chủ phong kiến từ hơn 2000 năm trước, nên 1 số chủ trương của ông còn có tính hạn chế về lịch sử; chẳng hạn quan điểm “Ngu binh” trong thiên này. Ngày nay ta nên chú ý giám biệt.
 “Tán địa tắc vô chiến"
Ở tán địa, không nên giao chiến.
 “Khinh địa tẳc vô chỉ"
Tại khinh địa, không nên nấn ná.
“Tranh địa tắc vô công”
Tại tranh địa, không nên tùy tiện tiến công.
“Giao địa tắc vô tuyệt ”
Tại giao địa, phải bố trí quân có mối liên hệ mật thiết với nhau.
Trọng địa tắc lược "
Tại trọng địa phải chiếm được lương thảo.
“Vi địa tắc mưu”
Tại vi địa phải dùng mưu kế.
“Tử địa tắc chiến''
Tại tử địa phải quyết chiến để sổng còn.
“Cổ chi thiện dụng binh giả, năng sử địch nhân tiền hậu bất tương cập, chúng quả bất tương ỷ, quý tiện bất tương cứu, thượng hạ bất tương thu, tốt ly nhi bất tập, binh hợp nhi bất tề”.
Ngày xưa người giỏi chỉ huy tác chiến có thể làm cho địch ở trước và ở sau không chiếu cố được cho nhau, đội quân nhỏ và đoàn quân lớn không dựa vào nhau, cấp trên cấp dưới không cứu viện nổi nhau, trên dưới mất liên lạc, binh sĩ tản mác khó tập trung, bày trận giao chiến cũng không chỉnh tề.       
“Cảm vấn: “Địch chúng dĩ chỉnh, tương lai, đãi chi nhược loà?” Viết: “Tiên đoạn kỳ sở ái, tắc thính hĩ”.
Hỏi: “Nếu quân địch đông đảo, thế trận lại nghiêm chỉnh mà tấn công ta, thì ta phải làm sao?” Đáp: “Ta hãy chiếm trước điều kiện có lợi nhất của địch, thì sẽ buộc chúng phải theo sự bố trí của ta”.
“Binh chi tình chủ tốc, thừa nhân chi bất cập, do bất ngu chi đạo, công kỳ sở bất giới dã”
Tinh thế, lý lẽ dùng binh quý ở chỗ thần tốc, nhân khi địch trở tay không kịp, tiến quân đến những chỗ địch không ngờ tới, đánh địch ở những nơi chúng không đề phòng.
“Phàm vi khách chi đạo, thâm nhập tắc chuyên, chủ nhân bất khắc; lược ư nhiêu dã, tam quân túc thực ”
Đem quân đi đánh nước người, càng tiến sâu vào đất địch, sĩ khí của quân ta càng phải hăng hái, địch mới không thể đánh bại. Phải cướp lương thảo ở đồng bằng phì nhiêu, thì toàn quân ta mới đủ lương ăn.
“Binh sĩ thậm hãm tắc bất cụ, vô sở vãng tắc cố, nhập thâm tắc câu, bất đắc dĩ tắc đầu. Thị cố, bất tu nhi giới, bất cầu nhi đắc, bất ước nhi thân, bất lệnh nhi tín”.
Binh sĩ lâm vào hiểm nạn thì không sợ chết, không còn đường nào khác, thì lòng quân sẽ cố kết, vào sâu trong đất địch, tinh thần quân đội sẽ không rã rời. Lâm vào tình thế bất đắc dĩ, họ sẽ hăng hái chiến đấu. Cho nên không cần tu chỉnh đội ngũ mà họ vẫn chú ý đề phòng, không đòi hỏi mà quân sĩ vẫn cố làm tròn bổn phận, không cần ước thúc mà họ vẫn tuân theo kỷ luật.
“Thiện dụng binh giả, thí như suất nhiên; suất nhiên giả, Hằng Sơn chi xà dã. Kích kỳ thủ tắc vĩ chí, kích kỳ vĩ tắc thủ chí, kích kỳ trung tắc thủ vĩ câu chí. Cảm vấn: “Binh giả sử như suất nhiên hồ?”. Viết: “Khả”.
Người giỏi cầm quân, giống như điều khiển loài rắn Suất Nhiên. Suất Nhiên là loài rắn ở vùng núi Hằng Sơn, đánh vào đầu nó thì đuôi quật lên cứu đầu, đánh vào đuôi nó thì đầu quật xuống cứu đuôi, đánh vào khúc giữa thì đầu và đuôi cùng cuốn về cứu khúc giữa. Dám hỏi: “Có thể khiến cho ba quân giống như con rắn Suất Nhiên được chăng?”. Đáp: “Được”.
Thiện dụng binh giả, huề thủ nhược sử nhất nhân, bất đắc dĩ dã”
Người giỏi dùng binh dẫn dắt ba quân mà như dẫn dắt một người, đó là do tình thế khách quan buộc phải sử dụng quân sĩ như vậy.
 “Tướng quân chi sự, tĩnh dĩ u, chính dĩ trị”
Việc chủ trì quân sự phải lạnh lùng suy sét mưu lược mà kín đáo, quản lý bộ đội nghiêm chính mà có điều lý.
“Tụ tam quân chi chúng, đầu chi vi hiểm, thử vị tướng quân chi sự dã”
Tập trung 3 quân ném vào chỗ nguy hiểm, để họ tử chiến, ấy là phận sự quan trọng của tướng soái.
“Tín kỷ chi tư, uy gia ư địch, cô kỳ thành khả bạt, kỳ quốc khả hủy”
Chỉ cần triển khai ý đồ chiến lược của mình, lấy uy áp chế địch, thì có thể san phẳng thành ấp, hủy diệt kinh đô của địch.
“Đầu chi vong địa nhiên hậu tồn, hãm chi tử địa nhiên hậu sinh.Phù chúng hãm ư hại, nhiên hậu năng vi thắng bại”
Tung sĩ tốt vào chỗ nguy, mới có thể chuyển nguy thành an, hãm sĩ tốt vào tử địa, mới có thể chuyển chết thành sống. Quân đội lâm vào tình thế nguy hại, sau đó mới có thể giành thắng lợi.
“Vi binh chi sự, tại ư thuận tường địch chi ý, tinh địch nhất hướng, thiên lý sát tướng, thị vị xảo năng thành sự giả dã”
Chỉ đạo chiến tranh phải xem xét cẩn thận ý đồ chiến lược của địch, tập trung binh lực vào hướng chủ công, tiến xa ngàn dặm mà chém tướng địch, như thế gọi là khôn khéo dùng binh để giành chiến thắng.
“Thủy như xử nữ, địch nhân khai hộ; hậu như thoát thố, địch bất cập cự”
Trước khi nổ ra chiến tranh thì e lệ, kín đáo, trầm tĩnh như gái trinh, khiến kẻ địch lơ lãng không phòng bị, bộc lộ chỗ yếu. Khi chiến tranh bùng nổ thì hành động mau lẹ như thỏ sổng chuồng, khiến địch không kịp trở tay chống cự.

THIÊN XII: HỎA CÔNG
 
Hỏa công có năm loại: một là đốt người, ngựa của địch; hai là đốt quân nhu của địch; ba là đốt xe cộ của địch; bốn là đốt kho của địch; năm là đốt lương của địch. Muốn đốt phải có điều kiện nhất định, phải chuẩn bị từ trước. Phóng hỏa phải xem thiên thời, phải chọn đúng ngày. Thiên thời nghĩa là chọn lúc khô hanh, chọn ngày nhằm khi mặt trăng đi vào phạm vi bốn sao Cơ, Bích , Dực, Chẩn. Phàm vào bôn đêm ấy đều có gió thổi.
Dùng hỏa công, phải căn cứ sự biến hóa khác nhau của từng loại hỏa công mà linh hoạt dùng cho thích hợp. Lửa cháy trong doanh trại địch, thì phải kịp thời cho quân tiếp ứng ở bên ngoài. Lửa đã cháy mà trại địch vẫn không rối loạn, thì phải chờ đợi, đừng vội tấn công ngay. Đợi khi lửa bốc mạnh, sẽ tùy tình hình mà quyết định, tiến được hãy tiến, không tiến được thì dừng. Phóng hỏa từ bên ngoài vào thì không cần chờ nội ứng, có thể nương theo đầu gió mà đánh, chớ đánh ở phía cuối gió. Ban ngày gió thổi mãi thì ban đêm gió dễ ngừng. Quân đội phải hiểu cách vận dụng linh hoạt 5 loại hỏa công, chọn thiên thời và ngày giờ mà chuẩn bị phóng hoả.
Dùng lửa hỗ trợ quân đội tiến công thì hiệu quả rõ ràng. Dùng nước hỗ trợ quân đội tiến công, thì sẽ làm cho thế công thêm mạnh. Nước có thể chia cắt địch, nhưng không thể làm cho địch bị mất quân nhu, vật tư.
Phàm đã thắng trận, chiếm được thành ấp, mà không củng cố chiến quả, thì rất nguy hiểm, gọi là dùng dằng hao phí. Cho nên minh quân, lương tướng đều phải suy tính, xử lý vấn đề này. Bất lợi thì không hành động, khó thắng thì không động binh, không nguy thì không khai chiến. Vua không thể vì giận mà phát động chiến tranh, tướng không thể vì uất hận nhất thời mà xuất quân tác chiến. Phù hợp với lợi ích của quốc gia mới dùng binh, không phù hợp thì phải dừng. Hết giận dữ có thể trở lại vui mừng, hết uất hận có thể trở lại cao hứng. Còn như nước đã mất thì chẳng thể phục hưng, người đã chết chẳng thể sống lại. Cho nên đối với chiến tranh, minh quân phải thận trọng, lương tướng phải cảnh giác, đó là nguyên tắc trọng yếu bảo vệ đất nước và quân đội.
 
Tóm tắt nội dung:
 
Hoả công có thể dịch là dùng lửa đánh địch, nhưng vào thời đại Tôn tử thì nó hàm nghĩa dụng lửa hỗ trợ cho việc tiến công. Trong thiên này Tôn tử chủ yếu luận về chủng loại, điều kiện và phương pháp tiến hành hoả công cùng sự ứng biến sau khi phóng hỏa.
Tôn tử cho rằng dùng lửa hỗ trợ tiến công là tăng cường lực lượng tiến công, là thủ đoạn trọng yếu để giành chiến thắng. Ông chia ra 5 loại hoả công là “hỏa nhân”, “hoả tích”, “hỏa tri”, “hỏa khố”, “hỏa đội”, muốn hỏa công, phải chuẩn bị trước “phát hỏa hữu thời, khởi hỏa hữu nhật” (tức là phải có điều kiện khí tượng) và “hành hoả tất hữu nhân, nhân tất tố cựu” (nghĩa là phải có điều kiện vật chất). Tôn tử chủ trương kết hợp hỏa công với binh công, xác định rõ “tất nhân ngũ hỏa chi biến nhi ứng chi”, tức là lợi dụng kết quả do hỏa công gây ra với địch mà chỉ huy quân đội chớp thời cơ tiến công, giành thắng lợi.
Thiên này còn có một nội dung quan trọng là tư tưởng thận trọng với chiến tranh, nhắc nhở vua chúa và tướng lĩnh không thể dựa trên cảm xúc nhất thời của cá nhân mình trong việc xử lý chiến tranh. Dù chiến hay hoà đều phải căn cứ vào lợi ích đất nước “hợp ư lợi nhi động, bất hợp ư lợi nhi chỉ”. Quan niệm thận trọng xử lý chiến tranh để bảo vệ an ninh cho đất nước và quân đội đến nay vẫn giữ nguyên ý nghĩa to lớn của nó.
 “Hỏa phát ư nội, tắc tảo ứng chi ư ngoại ”
Lửa cháy ở trong doanh trại địch, thì phải kịp thời cho quân ứng chiến ở bên ngoài.
 “Hỏa khả phát ư ngoại, vô đãi ư nội, dĩ thời phát chi’’
Phóng hoả từ bên ngoài vào thì không cần chờ nội ứng, có thể nương theo đầu gió mà đánh.
“Hỏa phát thượng phong, vô công hạ phong ”
Lửa cháy ở đầu gió, chớ đánh ở phía cuối gió.
“Dĩ hỏa tá công giả minh, dĩ thủy tá công giả cường. Thủy khả dĩ tuyệt, bất khả dĩ đoạt ”
Dùng lửa hỗ trợ quân đội tiến công thì hiệu quả rõ ràng. Dùng nước hỗ trợ quân đội tiến công thì thế công thêm mạnh. Nước có thể chia cắt địch, nhưng không thể làm địch bị mất quân nhu, vật tư.
“Phù chiến thắng công thủ, nhi bất tu kỳ công giả, hung, mệnh viết phí lưu”
Phàm đã thắng trận, chiếm được thành ấp, mà không củng cố chiến quả, thì rất nguy hiểm, gọi là dùng dằng hao phí.
“Chúa bất khả dĩ nộ nhi hưng quân ”
Vua không thể vì giận mà phát động chiến tranh.
“Tướng bất khả dĩ uẩn nhi chí chiến”
Tướng lĩnh không thể vì uất hận nhất thời mà xuất quân tác chiến.

THIÊN XIII: DỤNG GIÁN
 
Phàm dấy binh mười vạn, đem quân đi xa ngàn dặm, những phí tổn mà trăm họ và công quĩ phải gánh chịu mỗi ngày tiêu tốn ngàn vàng, tiền tuyến hậu phương đều chấn động không yên, dân phu cũng phải bôn ba nhọc nhằn, có đến bảy chục vạn hộ không thể tập trung sức lo việc chính của mình là canh tác, làm ăn. Đôi bên chống chọi nhau mấy năm để tranh một ngày chiến thắng, nếu mỗi bên lại tiếc tước lộc và tiền của, không chịu trọng dụng gián điệp để dò xét tình hình địch, do đó thất trận, thì đó là sự bất nhân cùng cực. Hạng người như thế không thể làm tướng lĩnh chỉ huy quân đội, không đáng làm kẻ phò tá cho quốc gia, cũng chẳng phải là người quyết định thắng lợi. Vua sáng suốt, tướng hiền lương sở dĩ xuất quân là chiến thắng, thành công hơn người là nhờ biết trước tình hình địch. Muốn biết trước tình hình địch, không thể cầu xin qủy thần, không thể dựa vào ức đoán, không thể dùng độ số vận hành của trời, trăng, sao để kiểm chứng, mà phải dùng người, phải khai thác từ những người nắm được tình hình địch.
Có 5 phương thức dùng gián điệp là hương gián, nội gián, phản gián, tử gián, sinh gián. Sử dụng đồng thời 5 phương thức này sẽ khiến kẻ địch không thể biết qui mô dùng gián điệp của ta, đây là phương pháp sử dụng gián điệp thần diệu khó đoán, là pháp bảo thắng địch của nhà vua. Hương gián là sử dụng người dân, dân làng ở nước địch làm gián điệp. Phản gián là sử dụng gián điệp của địch làm gián điệp cho ta. Tử gián là tạo ra tình báo giả, rồi thông qua gián điệp của ta cài ở bên địch mà chuyển cho gián điệp của địch, khiến kẻ địch bị lừa, một khi sự việc bại lộ, gián điệp của ta khó bề thoát chết. Sinh gián là người mà ta phải đi thám thính có thể sống sót trở về báo cáo tình hình địch.
Cho nên trong quan hệ mật thiết với quân đội, không ai mật thiết hơn gián điệp, không ai được hậu thưởng hơn gián điệp, không có việc nào bí mật hơn việc dùng gián điệp. Không thông minh tuyệt đỉnh thì không thể sử dụng gián điệp. Không nhân từ khẳng khái, không thể chỉ huy gián điệp. Không suy tính tinh tường, sâu xa thì không thể phân biệt tin tức gián điệp cung cấp là thật hay giả. Vi diệu thay! Vi diệu thay! Thời nào, nơi nào cũng có thể sử dụng gián điệp. Công tác gián điệp còn chưa tiến hành mà công việc đã bị tiết lộ, thì cả gián điệp lẫn kẻ biết được bí mật ấy đều phải đem giết.
Phàm cần đánh đạo quân nào, cần chiếm thành nào, cần giết kẻ nào của địch, ắt phải biết trước họ tên của chủ tướng, tay chân thân tín, kẻ truyền tin, kẻ gác cửa, khách khứa... là ai, phải lệnh cho gián điệp của ta dò xét cho tường tận.
Địch thể nào cũng phái gián điệp sang dò xét quân ta. Ta cần phát hiện gián điệp của địch, mua chuộc, khoản đãi, dẫn dụ họ, sau đó thả họ trở về, như vậy là ta sử dụng được phản gián.
Thông qua phản gián, hiểu được tình hình địch, thì hương gián, nội gián cũng sẽ phục vụ cho ta. Thông qua phản gián hiểu được tình hình địch, thì có thế dùng tử gián chuyển tình báo giả cho kẻ địch. Thông qua phản gián hiểu được tình hình địch, thì có thể dùng sinh gián ấn định trước thời gian trở về báo cáo tình hình địch.
Sử dụng 5 loại gián điệp, người đứng đầu đất nước phải biết và nắm vững. Biết được tình hình này hay không là nhờ sử dụng phản gián, cho nên không thể không thưởng cho phản gián thật hậu.
Xưa nhà Ân mạnh lên là nhờ Y Doãn làm gián điệp ở bên nhà Hạ, hiểu biết nội tình nhà Hạ. Nhà Chu mạnh lên là nhờ Lã Nha làm gián điệp ở bên nhà Ân, hiểu hết nội tình nhà Ân. Cho nên vua sáng suốt, tướng hiền là phải biết dùng người thông minh siêu việt làm gián điệp thì nhất định sẽ thành công lớn. Đây là công tác trọng yếu trong việc dùng binh, toàn bộ quân đội dựa vào tình hình địch do gián điệp cung cấp mà quyết định hành động quân sự.
 
Tóm tắt nội dung:
 
Thiên này chủ yếu bàn về tính chất quan trọng của việc sử dụng gián điệp trong chiến tranh, tiến hành dò xét chiến lược tình hình địch; xác định các loại gián điệp, đặc điểm và phương pháp sử dụng gián điệp.
Tôn tử chủ trương người chỉ đạo chiến tranh ắt phải “biết người biết ta”. Muốn “biết người”, điều quan trọng là biết chính xác tình hình địch, hiểu rõ, nắm chắc tình hình quân sự và chính trị của đối phương. Mà muốn đạt mục đích ấy, thì quan trọng nhất là sử dụng gián điệp, tiến hành trinh sát chiến lược. Tôn tử vạch rõ, so với chi phí rất lớn của chiến tranh, thì việc sử dụng gián điệp là tốn kém nhỏ mà hiệu quả lớn, cho nên phải tích cực sử dụng. Còn nếu tiếc tiền của, tước lộc, coi nhẹ công tác gián điệp, nhắm mắt hành động, dẫn đến thất bại, thì đó là sự “bất nhân cùng cực”.
Trên cơ sở luận chứng tầm quan trọng của việc sử dụng gián điệp, Tôn tử đưa ra nguyên tắc và phương pháp thực thi trinh sát chiến lược. Ông chia gián điệp làm 5 loại: hương gián, nội gián, phản gián, tử gián, sinh gián, phân tích cụ thể đặc điểm và công dụng của từng loại. Ông chủ trương sử dụng đồng thời cả năm loại, trong đó lấy ”phản gián ” làm chính, với 3 nguyên tắc quan hệ mật thiết, trọng thưởng thật hậu và bí mật tuyệt đối. Đồng thời nêu ra 3 điểm “trí tuệ, nhân nghĩa, vi diệu” để phát huy uy lực của việc sử dụng gián điệp. Cuối cùng Tôn tử nêu ví dụ thành công trong lịch sử, từ đó tiến tới khẳng định địa vị và ý nghĩa của việc sử dụng gián điệp.
 “Minh quân hiền tướng, sở dĩ động nhi thắng nhân, thành công xuất ư chúng giả, tiên tri dã”
Vua sáng suốt, tướng hiền lương sở dĩ xuất quân là chiến thắng, thành công hơn người, là nhờ biết trước.
 “Tiên trì giả, bất khả thủ ư qủy thần, bất khả tượng ư sự, bất khả kiểm ư độ, tất thủ ư nhân, tri địch chi tình giả dã”
Muốn biết trước tình hình địch, không thể cầu xin quỷ thần, không thể dựa vào ức đoán, không thể dùng độ số vận hành của trời, trăng, sao để kiểm chứng, mà phải dùng người, phải khai thác từ những người nắm được tình hình địch.
“Nội gián giả, nhân kỳ quân nhân nhi dụng chi ”
Nội gián lợi dụng quan lại của địch làm gián điệp cho ta.
“Phản gián giả, nhân kỳ địch gián nhi dụng chi ”
Phản gián là sử dụng gián điệp của địch làm gián điệp cho ta.
“Tử gián giả, vi cuống sự ư ngoại, lệnh ngô gián tri chi, nhi chuyển ư địch gián dã”
Tử gián là tạo ra tình báo giả, rồi thông qua gián điệp của ta cài ở bên địch mà chuyển cho gián điệp của địch, khiến kẻ địch bị lừa, một khi sự việc bại lộ, gián điệp của ta khó bề thoát chết.
“Sinh gián giả, phản báo dã”
Sinh gián là người mà ta phái đi thám thính có thể sống sót trở về báo cáo tình hình địch.
“Tam quân chi thân, mạc thân ư gián, thưởng mạc hậu ư gián, sự mạc mật ư gián ”
Trong quan hệ mật thiết với quân đội, không ai mật thiết hơn gián điệp, không ai được hậu thưởng hơn gián điệp, không có việc nào bí mật hơn việc dùng gián điệp.
“Phi vi diệu bất năng đắc gián chi thực ”
Không suy tính tinh tường, sâu xa thì không thể phân biệt tin tức gián điệp cung cấp là thật hay giả.
Tất sách địch nhân chi gián lai gián ngã giả, nhân nhi lợi chi, đạo nhi xá chi, cố phản gián khả đắc nhi dụng dã”.
Địch thế nào cũng phái gián điệp sang dò xét quân ta. Ta cần phát hiện gián điệp của địch, mua chuộc, khoản đãi dẫn dụ họ, sau đó thả họ trở về, như vậy là ta sử dụng được “phản gián”.
“Minh quân hiền tướng, năng dĩ thượng trí vi gián giả, tất thành đại công”
Vua sáng suốt, tướng hiền tài phải biết dùng người thông minh siêu việt làm gián điệp thì nhất định sẽ thành công lớn.


Chia sẻ bài viết
Bài liên quan

Comments[ 0 ]


Post a Comment